نماز جمعه تهران به امامت آیت الله هاشمی رفسنجانی

خطبه اول:

بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

الحمدلله والصلاه والسلام علی رسول الله و علی آله الائمه المعصومین

اوصیکم عبادالله بتقوی الله والتباع امره و نهیه

امیدوارم که خداوند همیشه این توفیق را به ما، شما و امت عزیز ما بدهد که حافظ گوهر تقوا و توجه به ‌اوامر و نواهی الهی در همه زندگی باشیم. قرار بر این بود که به مناسبت گذشت ربع قرن از انقلاب چند خطبه‌ای درباره دستاوردهای انقلاب مطرح کنیم. تاکنون دو سه خطبه در این‌باره صحبت کردم و امروز ادامه همان بحث است. موضوعی که امروز مطرح می‌کنم، توفیق انقلاب در ایجاد ساختارهای مناسب برای اداره انقلاب اسلامی و کشور است. نمی‌دانم تا به‌ حال کسی به طور مستقل روی این موضوع صحبتی کرده یا نه، ولی به ‌طور متفرّق همیشه توفیقاتی را مطرح کرده‌ایم. ولی امروز می‌خواهم شالوده این بحث را با این خطبه بریزم و انشاءاللّه دیگران پیگیری می‌کنند و وارد جزئیات می‌شوند.

با انقلاب عظیمی که واقعاً انقلاب بود و انقلاب هست و در سال 57 اتفاق افتاد، به عمر رژیم مستبد و وابسته شاهنشاهی خاتمه داده شد و شرایط جدیدی برای مردم ما پیدا شد که بعد از 2500 سال شالوده نظام و ساختار جدیدی را برای کشور بریزد که حقیقتاً کار مشکلی است. شکستن رژیم و بیرون انداختن آمریکا و سایر اربابان خارجی رژیم با مبارزات جانانه انجام شد. مسئله مهم این بود که ساختار نظام را چگونه طراحی و اجرا و بتوانیم محتوای انقلاب اسلامی را در آن ساختار پیگیری کنیم.

بحث بسیار مهمی بود، اما اصلاً آمادگی قبلی نبود، یعنی از پیش حزبی، جمعیتی و هیچ گروهی کارشناسی کار نکرده بودند که چگونه ساختاری داشته باشیم. چیزهایی در ذهن ما و شخص حضرت امام(ره) بود، اما اینها باید شکل کارشناسی به خودش می‌گرفت.

شاید بعضی‌ها امروز فکر کنند که به شکل طبیعی پیش آمده و تا اینجا رسیده‌ایم. مسئله اینجوری نیست. مراحل بسیار مهمی گذشت و تصمیمات سرنوشت‌سازی در مقاطع مختلف گرفته شده و مسئله مهمتر اینکه آن روز اتفاق نظر هم نبود. آن بخش عظیم نیروهای انقلاب که مردم بودند و روحانیت دنبال حضرت امام(ره) تفکر مشخصی داشتند، اما جریان‌های جدّی دیگری بودند که آنها به خودشان می‌نازیدند و فکر می‌کردند که آنها کارشناس و کاردان این میدان هستند. هم نیروهای چپ بودند که ده‌ها گروه مارکسیستی و کمونیستی در کشور داشتند و هم نیروهای ملی‌گرا بودند که چندین گروه بودند، لیبرال‌ها و التقاطیون هم بودند که می‌خواستند پلی بین تفکرات اسلامی و چپ باشند. همه اینها برای خودشان تز و طرح داشتند.

در داخل کشور هم مشکل اساسی دیگری بود که تفکراتی برای اداره کشور وجود داشت. خیلی از آنها دنبال تجزیه و خودمختاری بودند که فدرالی استان‌ها و گاهی فدرالی جریان‌های قومی مثل کرد، لر، ترک، عرب، بلوچ، ترکمن و فارس می‌گفتند. همه این تفکرات طرفدار داشت. منتها عدّه‌شان کم و زبانشان دراز بود و خیلی در این مسائل حرف می‌زدند.

مسئله بسیار مشکلی داشتیم که پیچیده بود و آن، چگونه رفتار کردن با ارگان‌ها و ساختار موجود زمان رژیم بود. بالاخره در ایران خلاء آنچنانی نبود. ارتش، ژاندارمری، شهربانی و ادارات داشت. همه وزارتخانه‌ها ارگا‌ن‌های مربوط به خود داشتند. به‌اندازه کافی آدم هم داشتند، بلکه زیادی هم بودند. انقلاب آمده بود که به ارگان‌های موجود ساختار انقلابی و اسلامی بدهد. محتوای رژیم گذشته، کاملاً لائیک بود و هیچ توجهی به‌دین نداشت  و در مقاطعی ضد دین بود. خیلی چیزها باید عوض می‌شد.

فکر می‌کنم یکی از کارهای مهم چند سال اول انقلاب این بود که توانستیم ساختار حکومتی و مدیریتی را متناسب با محتوا تنظیم و عمل کنیم و به‌اینجا که امروز هستیم، برسیم. حقیقتاً اینها را لطف خداوند و امداد غیبی به‌حساب بیاوریم. اگر با اتفاقاتی که در اطراف، در عراق و سالهای قبل در افغانستان افتاده کمی مقایسه کنید، می‌توانید اهمیت کار انقلاب ایران را تشخیص دهید.

اولین مسئله ما این بود که با موجودی ساختار حکومت چه کنیم و چگونه رفتار کنیم؟ تز مارکسیست‌ها و کمونیست‌ها این بود که شبیه آنچه که در شوروی زمان لنین و استالین به بعد انجام می‌شد، باید تصفیه کامل بکنیم و به‌جای آنها، مردم عمل بکنند و نیروهای انقلاب، ارتش، نیروهای انتظامی، ادارات و همه جا را بگیرند. این پیشنهاد مردود بود و قبول نکردیم. اینها در مذاکرات شورای انقلاب و در محافل انقلابی کاملاً مطرح بود.

اولاً می‌گفتیم قسمت عمده بدنه همه این ارگان‌ها - چه نظامی‌ها، چه انتظامی‌ها و چه اداری‌ها - با انقلاب همراه بودند. بنابراین نباید به‌آنها ظلم شود و باید حقشان را ادا کنیم. ثانیاً از لحاظ انسانی نمی‌توانیم مثل انقلاب‌هایی که بی‌دین‌ها انجام داده بودند، رفتار کنیم و تر و خشک را با هم بسوزانیم. باید عادلانه رفتار کنیم. بنابراین انقلاب تصمیم درستی گرفت که باید ارزشمند تلقی و روی این بیشتر بحث کنیم.

فکر کردیم که باید افراد ناباب، خصوصاً در سطح بالا که مستقیماً با رژیم پهلوی سروکار داشتند، تصفیه شوند، اگر آدم‌های خوبی در میان آنها هست، باید بمانند و آدم‌های ناباب بروند. در بدنه بخشی از آنها ناباب هستند و بتدریج باید تصفیه شوند و یک‌دفعه به صورت موجی تصفیه نکنیم و بگذاریم آنها کارشان را بکنند و امتحانشان را در انقلاب بدهند و به تدریج بازنشسته و بازخرید می‌شوند و یا به جای آنها افراد مناسب پیدا می‌شوند. همزمان در سطوح بالای مدیریت‌ها افراد انقلابی و شایسته را بتدریج وارد کنیم تا نظارت و مدیریت کنند و اگر تصفیه‌ای انجام می‌شود، با چشم باز انجام شود.

دیدید منافقین خواستار انحلال ارتش بودند. در داخل خود ارتش شعار حذف سلسله مراتب بود و ارتش توحیدی مطرح می‌کردند. منظورشان این بود که دیگر فرمانده، فرمانبر، سرباز، درجه‌دار و افسر معنا ندارد. دارید با مجموعه کار می‌کنید. یک تقسیم‌بندی جدید این‌گونه تصور می‌کردند، مثل آنچه که در شوروی سابق بود. منافقین می‌خواستند بین اسلام و کمونیست پل بزنند. در مسایل اقتصادی می‌گفتند مثل شوروی عمل کنیم. بعد که توضیح می‌خواستیم، می‌گفتند: باید همه مالکیت‌ها، یک دفعه لغو شود و از لحاظ اقتصادی جامعه، در اختیار دولت قرار بگیرد و بعداً بررسی کنیم که باید چه کار کنیم. از لحاظ سلسله مراتب باید همه تفوق‌ها را از بین ببریم و همه مساوی باشیم و بعداً در مسیر دیگر حرکت کنیم. تعبیرات این‌گونه را که خیلی فریبکارانه است، در بدنه مطرح می‌کردند و مشکل‌ساز بودند.

افرادی مثل بنی‌صدر صحبت از فدرالی کردن و خودگردان کردن مناطق کشور را مطرح می‌کردند که در کشور حالت خودگردانی درست کنیم. معلوم بود که پشت این تفکر تجزیه کشور است که مسائل عجیب و غریبی پیش آمد.

انقلاب بدنه ارگان‌های موجود زمان شاه را حفظ کرد. ولی معلوم بود که اینها کارآیی انقلابی ندارند. بخش قابل توجهی، بخصوص مدیران مشکل داشتند و به دو دلیل ناچار بودیم نهادهای موازی انقلاب درست کنیم:

اولاً،  نیروهای انقلاب که این همه تلاش کرده‌اند، نباید بیکار باشند و جامعه از بهره وجود آنها محروم بماند.

ثانیاً، باید ارگان‌ها و نهادها با انقلاب شکل بگیرند.

لذا طراحی شد که نهادهای انقلابی را موازی با ارگان‌ها درست کنند، مثلاً در نیروهای نظامی و انتظامی، کمیته انقلاب برای مسائل نظامی بود. برای دادگستری که مشکل واقعی زمان ما بود، دادگاه انقلاب تشکیل شد و مسئولیت‌هایی را که آنها نمی‌توانستند انجام دهند، انجام دادند. برای بسیاری از امور عمرانی و بخصوص روستاها که در زمان شاه تقریباً بی‌صاحب بود، جهاد سازندگی تشکیل شد که عمدتاً جوان‌های دانشجو، تحصیلکرده و انقلابی‌های امتحان پس داده به این نهادها مراجعه می‌کردند و می‌رفتند.

کمیته امداد امام(ره) تأسیس شد،  برای اینکه بتواند خلاءهایی را که جریان‌های امدادی زمان شاه داشتند و هنوز هم بودند، پر کند.

در هر بخشی که نیروهای رژیم گذشته نمی‌توانستند کارآیی داشته باشند، در مقابل آنها نهاد انقلابی تأسیس شد که دو حالت داشت: یکی اینکه کم‌کم نیروهای انقلابی شکل بگیرند و آموزش ببینند و تجربه پیدا کنند و وارد آن ارگان‌ها شوند و از درون اصلاح کنند که انصافاً کار با ارزشی اتفاق افتاد. هیچ کار غیرانسانی که در انقلاب‌های گذشته معمول بود، انجام ندادیم و از خلاء خطرناک در کشور جلوگیری کردیم. الان نمونه خلاء در عراق را می‌بینید. اشغالگران ارتش، پلیس، وزارت دفاع، نیروهای استخبارات و امنیت را منحل کردند.

در مقابلش چه گذاشتند؟ آنها فکر کردند که 150 هزار نیروی اشغالگر خارجی، جای آنها را پر می‌کند. الان عراق را می‌بینید، مرزهای عراق اداره نمی‌شود. همه مرزها باز است، هر کس می‌خواهد، بیاید و هرکس می‌خواهد، برود. امنیت در داخل کشور، جز آنجایی که خود مردم مثل کمیته‌های انقلاب که اول انقلاب بوجود آمد، اداره می‌کنند، نیست. کسی نمی‌تواند تعقیب بکند، شکایت بکند، صدایش به جایی نمی‌رسد. چرا که دادگاه و دادگستری درستی نیست، خدماتی نیست، بخصوص در جاهایی که آمریکایی‌ها راه ورود ندارند، مشکل دارند.

برق، آب، راه و امنیت مشکل پیدا کرده است. کار ما الگوی خوبی بود. اگر کمی مطالعه می‌کردند که چگونه انقلاب جمهوری اسلامی توانست کاری کند که از همان هفته بعد از پیروزی انقلاب بتدریج کارها عادی و خدمات شروع شد، الگو می‌گرفتند. نیروهای اعتصاباتی که در گذشته کشور را فلج کرده بود، تبدیل به نیروهای محرّک و کاری شدند و توانستیم با ظرفی که درست کردیم، کارمان را به اینجا برسانیم که نیروی مسلح ما قوی‌ترین نیروی مسلح منطقه هستند و مدیران صالح در اکثر ارگان‌ها تا سطوح پائین حضور دارند. ظلم فاحش هم نکردیم. اردوگاه کار هم درست نکردیم که یکباره نیروهای کاری سابق را در اردوگاه اجباری کار بریزیم. البته در برخوردها مواردی هست که افراط شده که نباید منکر شویم. اینها هم به نظام برنمی‌گردد. به هر حال انقلاب است، افراد نفوذی یا افراد نادان در جاهایی پیدا شدند و خام‌ها کارهای بی‌رویه‌ای کردند. این مقدار در انقلابی مثل انقلاب ایران، قابل تحمل است و همه می‌دانند در آن شرایط، این، یک بخش از ظرف کار، خدمت و ساختار مدیریتی کشور است.

مسئله بسیار مهم دومی که انقلاب موفق شد ساختارش را تشکیل بدهد و امروز از آن ساختار بهره‌گیری می‌کنیم، این است که وقتی انقلاب اتفاق افتاد، بنا شد حکومت اسلامی تشکیل شود. چیزی که اصلاً در ایران و حتّی به شکل امروزی در دنیا سابقه نداشته که همه چیز کاملاً ابتکاری و نو بوجود بیاید تا احکام اسلامی شکل بگیرد. محتوای گذشته هر چه بود، عرفی بود و در دنیا هم معمولاً عرفی است. بالاخره عقلای قوم می‌نشینند و متناسب با منافع خود و ملتشان، مقرراتی تنظیم و با آن عمل می‌کنند. یعنی ساختاری برای آن مقررات در دولت، مجلس، قوه قضائیه، احکام و امثال اینها به وجود می‌آورند. ولی ما که این کار را نمی‌توانستیم بکنیم. می‌دانیم مبارزه برای اسلام شروع شد، انقلاب برای اسلام بود، شهدا در راه اسلام شهید شده بودند و امام و روحانیت که پیشتاز این مبارزه بودند، مردم را به اسم اسلام به صحنه آورده بودند. حالا باید چکار کنیم؟

این از همان بحث‌هایی بود که از اول پیروزی انقلاب مطرح شد. بحث بر سر این بود که محتوا و ساختار نظام را که عرض کردم، چه باشد؟ طبعاً انتظار همین بود که محتوا اسلامی باشد. اولین اختلافی که شروع شد، بین نیروهای ملی‌گرا و گاهی لیبرال که مسلمان بودند و تفکر سیاسی لیبرال داشتند با نیروهایی بود که مسلمان و متعهد به اسلام بودند. البته خیلی از مذهبی‌ها به اشتباه فکر می‌کردند که در زمان ما اسلام نمی‌تواند مظروف ظرف ساختار سیاسی و اداری باشد و ما باید مسائل عرفی را در نظر بگیریم، بیشتر آن‌گونه تفکر داشتند. ببینید چه مسیری را انقلاب طی کرد و چقدر خوب تا اینجا آمده است!! امام گفتند: «ما با مردم سروکار داشتیم. همه شما در زندانها گرفتار ساواک بودید و این مردم به صحنه آمدند و شما را نجات دادند. از اول با اتکاء به مردم شروع کردیم و الان هم باید به مردم مراجعه بکنیم و از مردم بپرسیم چه نظامی را می‌خواهند؟ هر چه که آنها خواستند، همان را عمل می‌کنیم.» امام می‌دانستند مردم چه خواهند گفت و ما هم می‌دانستیم که اولین رفراندوم ماهیت انقلاب شروع شد. جمهوری باشد؟ سلطنت و مشروطه باشد؟ جمهوری اسلامی باشد؟ هر چه که می‌خواهد باشد، باید مردم بگویند.

البته آن موقع بحث‌هایی بود که نشان می‌داد همان‌هایی که بحث ملی‌گرایی داشتند، اعتمادی به مردم نداشتند. می‌گفتند: «گوش و چشم مردم به‌حرف روحانیت و امام است که اینها هرچه بگویند مردم رأی می‌دهند: ما این را هیچ‌وقت قبول نداشتیم. می‌گفتیم درست است که مردم در مسائلی اطاعت می‌کنند، اما مردم معمولاً در ذهن خود افکاری دارند که آنها را در آرا نشان می‌دهند. در طول این 25 سال هم این اتفاق افتاده است. گفتم: مردم منتظر می‌مانند و موقع انتخابات حرف خود را آرام و ساکت می‌زنند. این اتفاق مکرر شد. اول انقلاب این بحث جدّی بود. البته پایداری امام و شورای انقلاب خیلی کمک کرد که رفراندومی که خواستیم برای اصل نظام بکنیم، به‌شکلی شد که مردم آگاهانه آمدند و رأی دادند و واقعاً رأی 99 درصدی هم دادند که «جمهوری اسلامی، نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد»

این اولین پایه مهم تشکیل ساختار اسلامی بود. شورای انقلاب آن موقع یک نهاد مورد اعتماد بود.⁽¹⁾ چون یکی از تدبیرهای خوب امام این بود که پایه شورای انقلاب را آن چنان محکم گرفتند که مردم می‌توانستند به آن اطمینان کنند. اواخر یا اواسط دی ماه و شاید 20 روز قبل از پیروزی انقلاب بود که امام، شورای انقلاب را اعلان کردند. البته شورای انقلابی به صورت خودجوش در ایران بود. جمعی بنام شورای انقلاب داشتیم، ولی رسمیت نداشت. امام این را رسمیت دادند و با 5 نفر از افراد مورد اعتمادشان شروع کردند که شهدا مطهری، بهشتی و باهنر و آیت‌الله موسوی اردبیلی و من هسته شدیم و بعد قرار شد با اتفاق، افراد جدید را معرفی کنیم و امام تأیید کنند که به 15 نفر رسیدیم و قرارمان این شد که نصفش روحانی و نصفش هم غیر روحانی باشد تا افکار مختلفی در آن حضور داشته باشند. شخصیت‌های مبارز آنجا دعوت شدند. این شورا نهادی بود که دوره فترت را در تدوین قانون اساسی و انتخابات‌ها اداره می‌کرد که به وضع مستقر ساختار مناسب نظام رسیدیم.

اولین کار بعد از تصویب جمهوری اسلامی در ایران، مسأله قانون اساسی بود. برای تأیید قانون اساسی مجلس خبرگان طراحی شد که عمده آنها علما، مراجع و شخصیت‌های کاملاً مقبول نظام بودند. از همه استان‌ها آمدند و شما می‌شناسید، دیدید و آشنا هستید. آنها یک قانون اساسی را تصویب کردند. البته پیش‌نویسش را جمعی از حقوقدان‌ها تصویب کرده بودند و شورای انقلاب آن را تأیید کرده بود و بعد هم به تأیید امام و مراجع قم رسانده بودیم که پایه‌اش محکم باشد. آنها اختیار داشتند که کم و زیاد کنند.

در آنجا به ولایت‌فقیه رسیدند که مهمترین مسأله‌ای بود که باید روی آن حساب می‌شد. با تجربه‌ای که در مشروطه بود و علمای طراز در مجلس ناموفق بودند و مشروطه تبدیل به بدترین رژیم لائیک زمان پهلوی شد، حساسیت‌ها زیاد بود. علمای آن روز، آن دوره را دیده بودند. اینها شخصیت‌های معمّری بودند که دوران پهلوی و مشروطه را با وجود خودشان لمس کرده بودند. این بار طرح نویی در انداختند. اولاً ولایت‌فقیه را بعنوان محور نظام مطرح کردند که ما در طول این 25 سال برکات این تصمیم را دیدیم و نسل‌های بعدی بیش از اینها خواهند دید. دشمن انقلاب هم از همین جا کینه انقلاب را در دل گرفت و هنوز هم دست برنداشته و تا نفس دارند با این مبارزه خواهند کرد. (شعار مرگ بر ضد ولایت فقیه نمازگزاران.)

مسأله بعدی که در قانون اساسی پیش‌بینی شد و بسیار بسیار مهم و حساب شده است، شورای نگهبان قانون اساسی بود که اصلاً در دنیا سابقه نداشت. معمولاً دادگاه‌های قانون اساسی و امثال اینها هست. سابقه عرفی در داخل کشور و سابقه شرعی نداشت. در مشروطه هم علمای طراز به جای شورای نگهبان دیده شده بودند که در خود مجلس بودند و معلوم شد که عملی نیست. اما این بار شورای نگهبان برای حفاظت از قانون اساسی و از احکام شرعی تعبیه شد و به آنها حق وتو دادند که بتوانند بر مصوّبات مجلس، دولت و آئین‌نامه‌ها و تصویب‌نامه‌هایی که در جاهای دیگر می‌گذرد، نظارت کنند. همچنین نسبت به چیزهایی که از گذشته مانده است، حق اعلام نظر داشتند. فکر نکنید که برای ما خیلی آسان تمام شد. همان موقع که این بحثها مطرح بود مخالفین ما در چپ، در نفاق، در لیبرال‌ها و ملی‌گراها همه امکاناتشان را بکار بردند تا جلوی این را بگیرند.

حتّی دولت موقت تا آنجا پیش رفت که استعفا داد، امضاء گرفتند و استعفا دادند که اگر بناست ولایت‌فقیه در قانون اساسی دیده شود، نمی‌توانیم دولت آن باشیم و استعفا می‌دهیم که این مسأله با تدبیر امام حل شد. ولی در مراحل بعدی، به دلیل دیگری استعفا دادند. انتخابات و رفراندوم را تحریم کردند، شرکت نکردند، اما تحریمشان خیلی بی‌اثر بود. فکر می‌کردند چون صدایشان به‌اندازه همه مردم بود و با رسانه‌ها و رسانه‌های خارجی در ارتباط بودند، واقعاً در بین مردم هستند. اما یک درصد مردم به حرف آنها گوش دادند. بقیه به قانون اساسی رأی دادند که همین شورای نگهبان و ولایت‌فقیه است.