تفسیر آیات قرآن کریم – سوره هود – آیه ۳ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَأَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُم مَّتَاعًا حَسَنًا إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی وَیُؤْتِ کُلَّ ذی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنِّیَ أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَبیرٍ

و این پیام که از پروردگارتان آمرزش بخواهید آن گاه به او باز گردید; [اگر چنین کنید] شما را تا سرآمدی مشخص از بهره نیکویی برخوردار می سازد و به هر دارنده فضل و زیادتی ، [پاداش] فضل و زیادتش را عطا می کند و اگر روی بگردانید ، من بر شما از عذاب روزی بزرگ جدّاً بیمناکم

 

1ـ ضرورت استغفار به درگاه خدا و طلب بخشایش گناهان از او

و أن استغفروا ربکم

 

2ـ ضرورت استغفار از گناهان (پرستش غیر خدا و ...) از پیامهای اساسی ، متقن و روشنِ قرآن است.

و أن استغفروا ربکم

«أن» در جمله فوق تفسیریه است و لذا «استغفروا ربکم» نیز همانند «لاتعبدوا...» تفسیر «کتاب اُحکمت...» می باشد.

 

3ـ بخشایش گناهان ، پرتوی از ربوبیت خداوند است.

استغفروا ربکم

 

4ـ ضرورت حرکت به سوی خداوند و تقرب به درگاه او

استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه

مفسّران، در عطف «توبوا إلیه» بر «استغفروا ربکم» ـ که به ظاهر مآلی واحد دارند ـ چند توجیه بیان کرده اند. آنچه به نظر قریب می رسد، این است که مراد از توبه در این جا، بازگشت به خدا و حرکت به سوی اوست نه توبه کردن از گناهان. گفتنی است که حرکت به سوی خدا، به این است که اوامر او اطاعت شود و از نهیهای او پرهیز گردد.

 

5ـ پرستش خدا ، بیزاری از شرک ، پذیرش رسالت پیامبر(ص) و استغفار از گناهان ، مقدمه هایی لازم برای حرکت به سوی خدا و تقرب به درگاه او

ألاّ تعبدوا إلاّ الله ... و أن استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه

ظاهر این است که «توبوا إلیه» عطف به همه جمله های سابق «ألاّ تعبدوا...»، «إننی لکم منه ...» و «أن استغفروا ...» است.

 

6ـ خداوند ، عطا کننده معیشتی نیکو به انسانها

یمتعکم متـعًا حسنًا

«تمتیع» (مصدر یمتع) به معنای بهره مند ساختن است و «متاع» به چیزی که از آن بهره می گیرند و استفاده می کنند (وسایل زندگی) گفته می شود.

 

7ـ یکتاپرستی ، پذیرش رسالت پیامبر(ص) ، استغفار از شرک و گناه و حرکت به سوی خدا ، موجب جلب عنایت خدا و دستیابی به معیشتی نیکو در دنیاست.

ألاّ تعبدوا إلاّ الله ... و أن استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه یمتعکم متـعًا حسنًا

 

8ـ رساندن انسانها به معیشتی نیکو در دنیا، از هدفهای قرآن و ادیان الهی است.

ألاّ تعبدوا إلاّ الله ... و أن استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه یمتعکم متـعًا حسنًا

 

9ـ زندگی انسان در دنیا ، دارای مدتی محدود و معین

یمتعکم متـعًا حسنًا إلی أجل مسمًّی

«مسمّی» به معنای معین و مشخص است.

 

10ـ انسان ، ناتوان از تشخیص زمان مرگ خویش و پایان زندگانی بشر در دنیا

یمتعکم متـعًا حسنًا إلی أجل مسمًّی

نکره آمدن «أجل» اشاره به این دارد که: پایان زندگی انسانها، هر چند مشخص و معین است، ولی برای آنان ناشناخته می ماند و راهی برای آگاهی به آن ندارند. قابل ذکر است که مراد از «أجل» می تواند پایان زندگی هر فرد باشد و محتمل است مقصود از آن، پایان زندگانی مجموعه انسانها در دنیا باشد.

 

11ـ هر کس دارای اعمال صالح بیشتری باشد ، از ناحیه خداوند پاداش افزون تری دریافت خواهد کرد.

و یؤت کل ذی فضل فضله

مقصود از «فضل» عمل خیر افزون بر دیگران است و ضمیر در «فضله» به «کل» باز می گردد.

 

12ـ برخوردار شدن از پاداشهای الهی در آخرت ، منوط به یکتاپرستی ، پرهیز از شرک ، پذیرش رسالت پیامبر(ص) و استغفار از گناهان است.

 

ألاّ تعبدوا إلاّ الله ... یؤت کل ذی فضل فضله

استفاده برداشت فوق از آیه ، بر اساس این احتمال است که: جمله «یؤت ...» بیانگر پاداش اخروی باشد. وجود «إلی أجل» در جمله قبل و نبود آن در این جمله ، می تواند مؤید این احتمال باشد.

 

13ـ عدالت خداوند در پاداش دهی

و یؤت کل ذی فضل فضله

 

14ـ پرستش غیر خدا و شرک در عبادت ، عذاب روز قیامت را در پی دارد.

ألاّ تعبدوا إلاّ الله ... و إن تولّوا فإنی أخاف علیکم عذاب یوم کبیر

«تولّوا» فعل مضارع و در اصل «تتولّوا» بوده است. «تولّی» به معنای اعراض کردن است و متعلق آن از دستورات پیشین استفاده می شود. بنابراین «إن تولّوا...»; یعنی: اگر از توحید در عبادت و... اعراض کنید... .

 

15ـ جبران نکردن گناهان با استغفار و بازماندن از حرکت به سوی خدا ، موجب گرفتار شدن به عذاب قیامت است.

و أن استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه ... و إن تولّوا فإنی أخاف علیکم عذاب یوم کبیر

 

16ـ روز قیامت ، روزی بزرگ و عذاب آن ، عذابی سهمگین است.

فإنی أخاف علیکم عذاب یوم کبیر

کلمه «کبیر» در ظاهر صفت برای «یوم» است و در حقیقت بیانگر بزرگی عذاب آن روز می باشد که از آن در برداشت ، به سهمگینی عذاب تعبیر گردید.

 

17ـ محمد(ص) ، پیامبری دلسوز برای مردم و نگران از آینده ای ناگوار برای مشرکان و گنه کاران

فإنی أخاف علیکم عذاب یوم کبیر

اجل:

اجل مسمّی 9; جهل به اجل 10

ادیان:

ادیان و معاش نیکو 8; اهداف ادیان 8

استغفار:

آثار استغفار 5، 7، 12; آثار ترک استغفار 15; استغفار از شرک 2، 7; استغفار از عبادت غیر خدا 2; استغفار از گناه 1، 2، 5، 7، 12، 15; اهمیت استغفار 1; وضوح اهمیت استغفار 2

انسان:

عجز انسان ها 10

ایمان:

آثار ایمان 5، 7، 12; آثار ایمان به محمد(ص) 5، 7، 12

بازگشت به خدا: 15

آثار بازگشت به خدا  7; اهمیت بازگشت به خدا  4; زمینه بازگشت به خدا  5

پاداش:

شرایط پاداش اخروی 12; عدالت در پاداش 13; عوامل ازدیاد پاداش 11

تبری:

آثار تبری از شرک 5

تقرب:

 

آثار تقرب 7; اهمیت تقرب 4; زمینه تقرب 5

توحید:

آثار توحید عبادی 7، 12

خدا:

زمینه عطایای خدا 7; عدالت خدا 13; عطایای خدا 6; نشانه های ربوبیت خدا 3

زندگی:

محدودیت زندگی دنیوی 9

شرک:

آثار اجتناب از شرک 12; آثار شرک عبادی 14

صالحان:

ازدیاد پاداش صالحان 11

عبادت:

آثار عبادت خدا 5; آثار عبادت غیر خدا 14

عذاب:

موجبات عذاب اخروی 14، 15; ویژگیهای عذاب اخروی 16

عمل صالح:

آثار عمل صالح 11

قرآن:

اهداف قرآن 8; قرآن و معاش نیکو 8; مهمترین تعالیم قرآن 2

قیامت:

اهوال قیامت 16; عظمت قیامت 16; ویژگیهای قیامت 16

گناه:

آمرزش گناه 3

محمد(ص):

محمد(ص) و گناهکاران 17; محمد(ص) و مشرکان 17; مهربانی محمد(ص) 17; نگرانی محمد(ص) 17

معاش:

اهمیت معاش نیکو 8; منشأ معاش نیکو 6; موجبات معاش نیکو 7