تفسیر آیات قرآن کریم – سوره اسراء – آیه ۳ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ کَانَ عَبْدًا شَکُورًا

[ای]نسل کسانی که [آنان را]با نوح [در کشتی] حمل کردیم; بی شک او بنده ای سپاسگزار بود.

 

1- بنی اسرائیل، از ذریه و نسل همراهان نوح(ع) در کشتی بودند.

هدًی لبنی إسرءیل ... ذرّیة من حملنا مع نوح

 

2- خداوند، ایمان و شرافت نیاکان بنی اسرائیل را به آنان یادآور شد.

هدًی لبنی إسرءیل ... ذرّیة من حملنا مع نوح

نصب «ذریة» یا به تقدیر حرف ندا و یا به تقدیر فعل «اخص» است. در هر صورت یادآوری عنوان «ذریه همراهان نوح» بیانگر حقیقت فوق است.

 

3- داشتن نیاکان مؤمن و موّحد، ارزشی مسؤولیت آور

ذرّیة من حملنا مع نوح

یادآوری نیاکان مؤمن و صالح بنی اسرائیل به آنان، برای واقف ساختنشان به مسؤولیت خویش است.

 

4- انتساب بنی اسرائیل به همراهان نوح(ع)، موجب شایستگی آنان به عنایت خدا برای هدایتشان گردید.

و ءاتینا موسی ... ذرّیة من حملنا مع نوح

برداشت فوق مبتنی بر این نکته است که نصب «ذریة» به تقدیر فعل «اخص» و مجموع جمله «ذرّیة من حملنا...» در مقام تعلیل برای آیه قبل (و آتینا موسی...) باشد; یعنی، ما با نزول تورات، خواستار هدایت بنی اسرائیل بودیم; چون آنان از فرزندان همراهان حضرت نوح(ع) بودند.

 

5- عملکرد نیاکان، دارای نقشی بس مؤثر در برخورداری فرزندانشان از هدایتها و نعمتهای خداوند

و ءاتینا موسی الکتـب ... ذرّیة من حملنا مع نوح

در این برداشت، جمله «ذرّیة من...» تعلیل برای آیه قبل (و آتینا موسی الکتاب...) گرفته شده است; یعنی، چون بنی اسرائیل از فرزندان همراهان نوح(ع) در کشتی بودند، این افتخار را یافته اند که از هدایتهای کتاب آسمانی (تورات) بهره مند شوند.

 

6- استفاده «تورات» از گرایشها و عواطف خویشاوندی بنی اسرائیل، جهت هدایت و گرایش آنان به توحید

و ءاتینا موسی ... ذرّیة من حملنا مع نوح

این برداشت با توجه به دو نکته است ذیل است: 1ـ بنابراین که نصب «ذرّیة» به حرف ندای محذوف و ادامه کلام تورات در آیه قبل باشد (و آتینا موسی الکتاب ...ألاّتتخذوا ... یا ذرّیة من حملنا مع نوح). 2- آیه در پی دعوت از بنی اسرائیل به توحید، به آنان یادآوری می کند که آنها از فرزندان همراهان نجات یافته نوح هستند، تا به این وسیله ایشان را به قبول دعوت برانگیزاند.

 

7- استفاده از گرایشها و عواطف خویشاوندی برای هدایت مردم، از روشهای هدایتی قرآن

ألاّتتخذوا من دونی وکیلاً. ذرّیة من حملنا مع نوح

برداشت فوق بر این اساس است که جمله «ذرّیة من حملنا...» از سخنان قرآن باشد نه آموزه های تورات.

 

8- عبودیت و شکرگزاری زیاد و مداوم به درگاه خدا، از ویژگیهای مهم حضرت نوح(ع) بود.

إنه کان عبدًا شکورًا

از میان اوصاف گوناگون حضرت نوح(ع) تنها عبودیت و سپاسگزاری او را یادآور شد و این بیانگر برجستگی آن دو صفت در آن حضرت است. گفتنی است تداوم عبودیت و شکرگزاری از جمله اسمیه «إنه کان...» ـ که دلالت بر ثبوت و استمرار دارد ـ استفاده می شود.

 

9- نجات نوح(ع) و همراهان او، پاداش عبودیت و شکرگزاری مداوم وی بود.

ذرّیة من حملنا مع نوح إنه کان عبدًا شکورًا

«ذرّیة ...» اشاره به نجات همراهان نوح(ع) از غرق شدن دارد و جمله «إنه کان عبداً شکوراً» می تواند تعلیل برای آن نجات باشد; یعنی، چون حضرت نوح(ع) عبدی شاکر بود، او و همراهانش را نجات بخشیدیم.

 

10- عبودیت و شکرگزاری به درگاه خداوند، از اهمیت و ارزش والایی برخوردار است.

إنه کان عبدًا شکورًا

آیه فوق ـ که در مقام توصیف حضرت نوح(ع) است ـ تنها به دو صفت یاد شده اکتفا کرده است; این بیانگر اهمیت و ارزش والای آن دو صفت است.

 

11- «عن أبی جعفر(ع): ... و لیس کلّ من فی الأرض من بنی آدم من ولد نوح قال الله فی کتابه: «... ذرّیة من حملنا مع نوح»;(1)

از امام باقر(ع) روایت شده است: ... چنان نیست که تمام آدمیان روی زمین از فرزندان نوح باشند. خداوند در کتابش فرمود: ... ذرّیة من حملنا مع نوح».

 

12- «عن أبی حمزة عن أبی جعفر(ع) قال: ... قلت: فما عنی بقوله فی نوح «انه کان عبداً شکوراً» قال: کلمات بالغ فیهنّ قلت: و ما هنّ؟ قال: کان إذا أصبح قال: أصبحت أشهدک ما أصبحت بی من نعمة أو عافیة فی دین أو دنیا فانها منک وحدک لاشریک لک فلک الحمد علی ذلک و لک الشکر کثیراً کان یقولها إذا أصبح ثلاثاً و إذا أمسی ثلاثاً...;(2)

ابوحمزه گوید: از امام باقر(ع) پرسیدم: مراد خدا از این سخن «إنه کان عبداً شکوراً» در باره نوح چیست؟ فرمود: مقصود کلماتی بود که نوح(ع) زیاد می گفت. عرض کردم: آن کلمات چیست؟ فرمود: صبح که می شد، می گفت: «أصبحت أشهدک ما أصبحت بی من نعمة أو عافیة...». نوح(ع) در هر صبح و هر شام این کلمات را سه بار می گفت...».

 

13- «عن أبی فاطمة ان النبی(ص) قال: کان نوح(ع) لایحمل شیئاً صغیراً و لا کبیراً إلاّ قال بسم الله و الحمد لله فسمّاه الله عبداً شکوراً;(3)

از ابی فاطمه روایت شده که پیامبر(ص) فرمود: نوح(ع) هیچ چیز کوچک و بزرگی را برنمی داشت مگر آنکه می گفت: بسم الله و الحمد لله، پس خداوند او را عبد شکور نامید».

ارزشها 10:

انسان:

نیاکان انسان 11

بنی اسرائیل:

ایمان نیاکان بنی اسرائیل 2; تذکر به بنی اسرائیل 2; زمینه عنایت به بنی اسرائیل 4;زمینه هدایت بنی اسرائیل 4، 6; فضایل نیاکان بنی اسرائیل 2; نقش عواطف خویشاوندی بنی اسرائیل 6; نقش گرایشهای بنی اسرائیل 6; نیاکان بنی اسرائیل 1، 4

توحید:

هدایت به توحید 6

تورات:

روش هدایتگری تورات 6

خدا:

تذکرات خدا 2; زمینه عنایت خدا 4

روایت 11، 12، 13:

شکر:

ارزش شکر 10; اهمیت شکر 10

عبودیت:

ارزش عبودیت 10; اهمیت عبودیت 10

عواطف:

نقش عواطف خویشاوندی 7

گرایشها:

نقش گرایشها 7

مسؤولیت:

عوامل مؤثر در مسؤولیت 3

نعمت:

زمینه نعمت 5

نوح(ع):

پاداش شکرگزاری نوح(ع) 9; پاداش عبودیت نوح(ع) 9; تداوم شکرگزاری نوح(ع) 8; تداوم عبودیت نوح(ع) 8; شکرگزارینوح(ع) 12، 13; عوامل نجات نوح(ع) 9; عوامل نجات همسفران نوح(ع) 9; فضایل نوح(ع) 8; نسل نوح(ع) 11; نسل همسفران نوح(ع) 1، 4; ویژگیهای نوح(ع) 8

نیاکان:

آثار عمل نیاکان 5; نقش نیاکان مؤمن 3; نقش نیاکان موحّد3

هدایت:

روش هدایت 7; عوامل هدایت 5، 7; هدایت به توحید 6

پی نوشت ها :

1. تفسیرقمی، ج 2، ص 223; نورالثقلین، ج 3، ص 136، ح 68.

2. کافی، ج 2، ص 535، ح 38; نورالثقلین، ج 3، ص 136، ح 71.

3. الدرالمنثور، ج 5، ص 236.