تفسیر آیات قرآن کریم – سوره مائده – آیه ۳ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَالْدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّیَةُ وَالنَّطِیحَةُ وَمَا أَکَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَکَّیْتُمْ وَمَا ذُبحَ عَلَی النُّصُب وَأَن تَسْتَقْسمُواْ بالأَزْلاَمِ ذَلِکُمْ فِسْقٌ الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُواْ مِن دینِکُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دینًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ
حرام شد بر شما مردار و خون و گوشت خوک و آنچه [وقت ذبح] نام غیر خدا بر آن برده شود و دام هایی که خفه شوند یا با زدن یا پرتاب شدن یا ضربه شاخ بمیرند و آنچه درندگان از آن خورده اند مگر آنچه را که خود ذبح شرعی کنید و آنچه بر سنگ های نصب شده [برای بت ها] ذبح شود و اینکه [گوشت دام را] با چوبه های تیر [به صورت قرعه] تقسیم کنید. این ها همه نافرمانی [خدا] است. امروز کافران [از نابود کردن] دین شما ناامید شده اند. پس، از آنان نترسید و از من بترسید. امروز دین شما را برایتان کامل ساختم و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را برایتان به عنوان دین پسندیدم. پس هر کس در گرسنگی شدیدی [به خوردن یکی از اینها] ناچار شود، بی آن که به گناهی تمایل داشته باشد [می تواند از این ها بخورد] بی شک خدا بسیار آمرزنده و رحیم است.
1 حرمت استفاده از مردار، خون و گوشت خوک
حرمت علیکم المیتة و الدم و لحم الخنزیر
2 حرمت استفاده از حیوانی که به نام غیر خدا ذبح شود.
حرمت ... و ما أهل لغیر اللّه به
3 حرمت استفاده از حیوانی که در اثر خفگی، زده شدن، پرت شدن و شاخ خوردن بمیرد.
حرمت ... و المنخنقة و الموقوذة و المتردیة و النطیحة
مراد از عناوین یاد شده این است که حیوان بر اثر آنها بمیرد، نه اینکه به مجرد پرت شدن از بلندی، استفاده از آن حرام باشد. دلیل این معنا جمله استثنائیه «الا ما ذکیتم» است.
4 حرمت استفاده از حیوانی که طعمه و شکار درندگان شده و بمیرد.
حرمت ... و ما اکل السبع
5 تذکیه حیوان، موجب حلیت آن می گردد، اگر چه به واسطه خفگی، زدن، پرت شدن، شاخ خوردن و دریده شدن توسط درندگان در آستانه مردن باشد.
حرمت ... الا ما ذکیتم
6 حرمت استفاده از حیوانی که بر آستان بتها ذبح شود، هر چند نام غیر خدا بر او برده نشود.
حرمت ... و ما ذبح علی النصب
چون عنوان «ما ذبح ...» عنوان مستقلی است در مقابل «ما اهل ...»، معلوم می شود که ذبح حیوان برای تقرب به بتها، اگر چه نام غیر خدا بر آن برده نشود، حرام است.
7 حرمت تعیین سهام گوشت حیوان، به وسیله تیرهای قمار
حرمت ... و إن تستقسموا بالازلم
«ازلام» تیرهای مخصوصی بوده که برای قمار از آن استفاده می کردند. و استقسام چهارپایان به وسیله «ازلام»، به معنای سهم بندی آنها با تیرهای مخصوص است.
8 حرمت استفاده از گوشتی که به وسیله تیرهای قمار سهم بندی شود.
حرمت ... و إن تستقسموا بالازلم
چون آیه شریفه درباره حیواناتی است که بهره گیری از آنها حرام است، به نظر می رسد علاوه بر حرمت سهم بندی به وسیله تیرهای قمار، دلالت بر تحریم استفاده از گوشتی که آن گونه تقسیم شده نیز داشته باشد.
9 خوردن مردار، خون و گوشت خوک، بردن غیر نام خدا در ذبح، قربانی برای بتها و تقسیم گوشت حیوانات با قمار، از اعمال مردم در جاهلیت
حرمت علیکم ... و ما ذبح علی النصب و إن تستقسموا بالازلم
10 مبارزه اسلام با مظاهر شرک و بت پرستی و فرهنگ جاهلیت
حرمت علیکم ... و ما ذبح علی النصب و إن تستقسموا بالازلم
11 استفاده از مردار، خون، گوشت خوک، حیوان خفه شده، زده شده، پرت شده، شاخ خورده، دریده شده و بدون تذکیه، فسق و خروج از طاعت خداوند است.
حرمت علیکم ... ذلکم فسق
بنابر اینکه «ذلکم» اشاره باشد به جمیع عناوین یاد شده در آیه، نه خصوص آخرین عنوان.
12 قسمت بندی گوشت به حکم قمار و استفاده از آن و خوردن گوشت حیوانی که به نام غیر خدا و یا بر آستان بتها ذبح شود، فسق است.
حرمت علیکم ... و ما ذبح علی النصب و إن تستقسموا بالازلم ذلکم فسق
13 قمار، حرم و ارتکاب آن، موجب فسق است.
حرمت علیکم ... و إن تستقسموا بالازلم ذلکم فسق
14 حرمت تصرف در اموالی که به وسیله قمار به دست آید.
و إن تستقسموا بالازلم
به نظر می رسد نه تیرهای قمار خصوصیتی در تحریم داشته باشد و نه حیوان و گوشت آن دارای ویژگی خاص است. بنابراین اموال به دست آمده از هر نوع قماری حرام است.
15 توجه اسلام به نظام تغذیه و سالم سازی آن
حرمت علیکم المیتة ... و ما اکل السبع الا ما ذکیتم
تفصیل و تبیین موارد خوردنیهای حلال و حرام، نشانه توجه اسلام به نظام تغذیه می باشد.
16 کافران تا آخرین سالهای حیات پیامبر (ص)، از شکست دادن اسلام ناامید شده بودند.
الیوم یئس الذین کفروا من دینکم
چون تمام وقایعی که آیه شریفه، می تواند ناظر به آنها باشد با توجه به شأن نزولها در آخرین سالهای عمر شریف پیامبر (ص) اتفاق افتاده است.
17 امید کفار و دشمنان اسلام به شکست اسلام، تا پیش از نزول آیه «الیوم یئس الذین کفروا»
الیوم یئس الذین کفروا من دینکم
18 لزوم ترس از خدا و نترسیدن از دشمنان دین
فلاتخشوهم و اخشون
19 نفی هرگونه قدرت در مقابل قدرت خدا
فلاتخشوهم و اخشون
20 خطر آسیب پذیری دین با تشدید انحرافات داخلی، پس از فراغت از ناحیه دشمن خارجی
الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلاتخشوهم و اخشون
با توجه به اینکه بحث در این بخش از آیه درباره اکمال دین و مصونیت آن از خطر دشمن خارجی است، می توان گفت هدف از فرمان به ترسیدن از خداوند (و اخشون) پس از دفع خطر دشمنان از آسیب رسانی به دین، این است که مبادا مسلمانان خود، به معارف دین ضربه زده و اساس آن را تهدید کنند.
21 روز غدیر (روز نصب علی (ع) به امامت)، روز اکمال دین و اتمام نعمت خداوند بر مسلمانان
الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی
مراد از «الیوم اکملت ...»، با توجه به شأن نزول آیه و روایات متعدد، روز غدیر خم بوده که پیامبر (ص) حضرت علی (ع) را به امامت منصوب کرد.
22 تعیین امامت و رهبری علی (ع) در روز غدیر، موجب اکمال دین و اتمام نعمت
الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی
23 ولایت و امامت، مکمّل اسلام
الیوم اکملت لکم دینکم
24 ولایت و امامت، متمّم نعمت خداوند بر مردم
الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی
ذکر اتمام نعمت پس از اکمال دین با تعیین امامت و رهبری، می تواند اشاره به این معنا باشد که تعیین امامت، موجب اتمام نعمت شده است.
25 دین اسلام، نعمت والای الهی برای مردم
الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی
نسبت دادن نعمت به خداوند، حاکی از بزرگی آن نعمت می باشد. مراد از نعمت، دین اسلام است و خداوند با نسبت دادن آن به خویش و گفتن «نعمتی» عظمت والای آن را به مردمان گوشزد کرده است.
26 روز نصب حضرت علی (ع) به امامت و رهبری، روز یأس دشمنان دین از شکست اسلام
الیوم یئس الذین کفروا ... الیوم اکملت لکم دینکم
سیاق و لحن آیه حکایت از آن دارد که بین این دو فراز از آیه (یعنی «الیوم یئس» و «الیوم اکملت»)، ارتباط کامل وجود دارد و می رساند که یأس دشمنان، ریشه در اکمال و اتمام دین دارد و این کمال و تمامیت با توجه به شأن نزول با نصب حضرت علی (ع) تحقق پذیرفته است.
27 جایگاه ویژه و والای امامت و ولایت در اسلام
الیوم یئس ... الیوم اکملت لکم دینکم
28 عظمت و اهمیت روز غدیر خم
الیوم یئس ... الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی
29 اسلامِ همراه با ولایت، دین کامل و مورد رضایت خداست.
الیوم ... و رضیت لکم الاسلم دیناً
30 خداوند، تعیین کننده علی (ع) به ولایت و امامت بر مؤمنان
الیوم اکملت ... و اتممت علیکم نعمتی و رضیت
31 نزول و بیان تدریجی دین اسلام و احکام و قوانین آن
الیوم اکملت لکم دینکم
کلمه «اکمال» شاهد بر این است که قسمتی از دین قبلا آمده بود و سپس تکمیل شد.
32 دین اسلام، شریعتی کامل و مورد رضایت خداوند
الیوم اکملت لکم دینکم و رضیت لکم الاسلم دیناً
33 دین کامل، تنها دین مورد پسند خداوند
الیوم اکملت لکم دینکم و رضیت لکم الاسلم دیناً
چون خداوند پس از بیان اکمال دین، آن را پسندیده خویش دانسته است.
34 اسلام، نام رسمی دین خاتم پیامبران
و رضیت لکم الاسلم دیناً
35 استفاده از مردار، خون، گوشت خوک و حیوانی که نام غیر خدا به هنگام ذبح بر آن برده شود، در حال اضطرار جایز است.
حرمت علیکم ... فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم
36 استفاده از حیوانی که بر اثر خفگی، زده شدن، پرت شدن و ضربه دیدن از شاخ حیوانی دیگر بمیرد و یا درنده ای آن را بکشد، در حال اضطرار جایز است.
حرمت علیکم ... فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم
37 استفاده از حیوان قربانی شده بر آستان بتها و گوشتهای سهمبندی شده با تیرهای قمار، در حال اضطرار جایز است.
و ما ذبح علی النصب و إن تستقسموا بالازلم ... فإنّ اللّه غفور رحیم
38 جواز استفاده از محرمات، در حال اضطرار
فمن اضطر ... فإنّ اللّه غفور رحیم
39 استفاده از مردار، خون، گوشت خوک، تنها به مقدار ضرورت جایز است.
حرمت ... فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم
40 استفاده از محرمات در هنگام اضطرار، تنها به مقدار رفع ضرورت جایز است.
فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم
بنابر اینکه مراد از «اثم» بهره گیری از محرمات یاد شده باشد و مصداق آن در هنگام اضطرار، که محرمات حلال می شود، استفاده بیش از مقدار ضرورت خواهد بود.
41 جواز استفاده از محرمات در هنگام اضطرار، در صورتی است که انسان با اختیار خویش خود را مضطر ننموده باشد.
فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم
فعل مجهول «اضطر» بیانگر آن است که جواز استفاده از محرمات در هنگام اضطرار، مخصوص آن اضطراری است که بدون اختیار عارض کسی شود، نه اینکه انسان خود را مضطر کند.
42 اضطراری که در طریق گناه به وجود آید، مجوز ارتکاب محرمات نخواهد بود.
فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم
مراد از «اثم» به دلیل نکره بودن آن، مطلق گناه است و «غیر متجانف لاثم» حال برای «من اضطر» است و اضطرار را مقید می کند. یعنی حکم جواز مخصوص مضطری است که به سوی گناه در حرکت نباشد.
43 عدم تمایل به گناه، شرط جواز استفاده از محرمات در حال اضطرار*
فمن اضطر ... غیر متجانف لاثم
44 ممنوعیت سوء استفاده از تسهیلات حالت اضطرار
فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم
45 لزوم ملاحظه و مراعات حالت اضطرار در قانونگذاری
فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم
ملاحظه حالت اضطرار و جعل احکامی ویژه از سوی خداوند بر اساس آن، می تواند درسی برای قانونگذاران باشد.
46 اسلام، دینی آسان و احکام آن، قابل انطباق با شرایط گوناگون زندگی
فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم
47 خداوند، غفور (بسیار آمرزنده) و رحیم (مهربان) است.
فإنّ اللّه غفور رحیم
48 بخشایش گناه بندگان از سوی خدا همراه با لطف و مهربانی بر ایشان است.
فإنّ اللّه غفور رحیم
در برداشت فوق «رحیم»، صفت برای «غفور» گرفته شده است.
49 تسهیل تکالیف بر بندگان از سوی خداوند، برخاسته از مغفرت و رحمت واسعه اوست.
فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم
50 حلیت محرمات در حال اضطرار، پرتویی از رحمت خداوند بر بندگان
فمن اضطر ... فإنّ اللّه غفور رحیم
51 برداشتن گناه ارتکاب محرمات در حال اضطرار، پرتویی از مغفرت خداوند
فمن اضطر ... فإنّ اللّه غفور رحیم
52 وجود علایم حیات در حیوان (حرکت چشم، پا و دم) قبل از ذبح، شراط تحقق تذکیه شرعی
الا ما ذکیتم
امام باقر (ع) درباره «الا ما ذکیتم» در آیه فوق فرمود: ... فان ادرکت شیئاً منها و عین تطرف او قائمة ترکض او ذنب یمصع فقد ادرکت ذکاته فکله ... .(1)
1. تهذیب شیخ طوسی، ج 9، ص 58، ح 241، ب 1; نورالثقلین، ج 1، ص 587، ح 20.
53 اعلام جانشینی و ولایت علی (ع) توسط رسول خدا (ص)، موجب کمال دین و تمام نعمت و رضای پروردگار
الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی
از رسول خدا (ص) روایت شده که هنگام نزول آیه فوق فرمود: ان کمال الدین و تمام النعمة و رضی الرب بارسالی الیکم بالولایة بعدی لعلی ابن ابی طالب (ع).(1)
54 ولایت علی (ع)، آخرین فریضه نازل شده از سوی خداوند
الیوم اکملت لکم دینکم
امام باقر (ع): امر اللّه عزوجل رسوله بولایة علی (ع) ... و کانت الولایة اخر الفرائض فانزل اللّه عزوجل «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی» یقول اللّه عزوجل: ... قد اکملت لکم الفرائض.(2)
55 کامل شدن دین و اتمام نعمت الهی بر مردم، به سبب تعیین جانشینان پیامبر (ص) از سوی خداوند
الیوم اکملت لکم دینکم
از امام حسن عسکری (ع) روایت شده: ... فلما منّ اللّه علیکم باقامة الاولیاء بعد نبیکم (ص) قال اللّه عزوجل: الیوم اکملت لکم دینکم ... .(3)
56 بهره گیری مضطر از مردار، خون، گوشت خوک و حیوان ذبح شده به نام غیر خدا و ...، مشروط به آن است که از روی عمد و قصد گناه نباشد.
فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم
از امام باقر (ع) در توضیح «غیر متجانف» در آیه فوق روایت شده: غیر متعمد لاثم.(4)
احکام: 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 13، 14، 38، 39، 40، 41، 43، 52
ثانوی 35، 36، 37، 38، 51 ; انعطاف در احکام 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 13، 14، 38، 39، 40، 41، 43، 52 46
اسلام:
و مادیات 15 ; اکمال اسلام 23 ; تاریخ صدر اسلام 16، 26 ; تشریع تدریجی اسلام 31 ; دین اسلام 34 ; سهولت اسلام 46 ; کمال اسلام 32 ; نعمت اسلام 25
اسماء و صفات:
رحیم 47 ; غفور 47
اضطرار:
آثار اضطرار 35، 36، 38 ; احکام اضطرار 35، 36، 37، 38، 39، 40، 41، 42، 43، 44، 50، 51 ; شرایط اضطرار 41، 42، 43، 56 ; محدوده اضطرار 39، 40 ; موارد رفع اضطرار 36
امامت:
اهمیت امامت 23، 24، 27 ; نعمت امامت 21، 22
امام علی (ع):
امامت امام علی (ع) 21، 22، 26، 53 ; انتصاب امام علی (ع) 21، 22، 26، 30، 53 ; فضایل امام علی (ع) 53، 54 ; منشأ امامت امام علی (ع) 30 ; ولایت امام علی (ع) 53، 54
انحراف:
آثار انحراف 20
بت:
قربانی بت 6، 9، 12، 37
بت پرستی:
مبارزه با بت پرستی 10
ترس:
اهمیّت ترس از خدا 18 ; ترس از دشمنان 18 ; ترس پسندیده 18 ; ترس ناپسند 18
تصرفات:
حرام 14
تغذیه:
بهداشت تغذیه 15 ; تغذیه در جاهلیت 9
تکلیف:
سوء استفاده از تکلیف 44 ; منشأ سهولت تکلیف 49 ; موارد رفع تکلیف 35، 38، 39، 40
جاهلیت:
رسوم جاهلیت 9 ; مبارزه با رسوم جاهلیت 10
حیوانات:
تذکیه حیوانات 5 ; حیوانات حرام 3 ; شرایط تذکیه حیوانات 52
خدا:
آمرزش خدا 47، 48، 49، 51 ; افعال خدا 30 ; رحمت خدا 49، 50 ; رضایت خدا 29، 32، 33 ; عصیان از خدا 11 ; قدرت خدا 19 ; لطف خدا 48 ; موجبات رضایت خدا 53 ; مهربانی خدا 47، 48 ; نعمتهای خدا 24، 25، 55
خوردنیها:
احکام خوردنیها 4، 5، 7، 8، 9، 12، 35
خوک:
استفاده از گوشت خوک 1، 11، 35، 39، 56 ; حرمت گوشت خوک 1
خون:
استفاده از خون 1، 11، 35، 39، 56 ; حرمت خون 1
دشمنان:
اسلام 17 ; دشمنان و اسلام 26 ; یأس دشمنان دین 26
دین:
آسیبخشناسی دین 20 ; اکمال دین 21، 22 ; دین پسندیده 33 ; دین کامل 29، 32، 33 ; موجبات اکمال دین 53، 55
ذبح:
احکام ذبح 5، 6، 52 ; بسمله در ذبح 2، 56 ; ذبح در جاهلیت 9
ذبیحه:
حرام 2، 6
روایت: 52، 53، 54، 55، 56
روز غدیر: 21، 22، 26
اهمیّت روز غدیر 21، 22، 26 28
شجاعت:
اهمیت شجاعت 18
شرک:
مبارزه با شرک 10
صید:
استفاده از صید حرام 36 ; صید حرام 4
فسق:
عوامل فسق 13 ; موارد فسق 11، 12
قانونگذاری:
شرایط قانونگذاری 45 ; قانونگذاری و اضطرار 45
قمار:
احکام قمار 13، 14 ; حرمت قمار 13 ; قمار با ازلام 7، 8، 9، 12، 37 ; موارد قمار 7، 8، 9، 12
کافران:
امیدواری کافران 17 ; کافران و اسلام 16، 17
گناه:
آثار گناه 42، 43، 56 ; آمرزش گناه 48
گوشت:
حرام 8
محرمات: 3، 6، 7، 8، 13، 14
ارتکاب محرمات 3، 6، 7، 8، 13، 14 42 ; استفاده از محرمات 3، 6، 7، 8، 13، 14 1، 2، 3، 4، 11، 37، 38، 40، 41، 43، 50 ; تحلیل محرمات 3، 6، 7، 8، 13، 14 50 ; گناه ارتکاب محرمات 3، 6، 7، 8، 13، 14 51
محمّد (ص):
خلیفه محمّد (ص) 53، 55 ; دین محمّد (ص) 34
مسلمانان:
نعمتهای مسلمانان 21
مضطر:
احکام مضطر 56
موجودات:
ضعف موجودات 19
مؤمنان:
امامت بر مؤمنان 30
میته:
استفاده از میته 1، 11، 12، 35، 36، 37، 39، 56 ; اقسام میته 3، 4، 11، 36 ; حرمت میته 1، 3، 4
نظام تعالیم دین: 46
نعمت:
اتمام نعمت 21، 22، 24 ; موجبات اتمام نعمت 53، 55
واجبات:
آخرین واجب 54
ولایت:
اهمیت ولایت 23، 24، 27، 29
پی نوشت ها:
1. امالی صدوق، ص 291، ح 10، مجلس 56; بحارالانوار، ج 37، ص 111، ح 3.
2. کافی، ج 1، ص 289، ح 4; نورالثقلین، ج 1، ص 587، ح 25.
3. علل الشرایع، ص 249، ح 6، ب 182; نورالثقلین، ج 1، ص 590، ح 35.
4. تفسیر قمی، ج 1، ص 162; تفسیر برهان، ج 1، ص 447، ح 1.
تصاویر ضمیمه
