تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نسا – آیه ۳ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسطُواْ فِی الْیَتَامَی فَانکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَاء مَثْنَی وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدلُواْ فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ذَلِکَ أَدْنَی أَلاَّ تَعُولُواْ

و اگر می ترسید که درباره دختران یتیم [در صورت ازدواج با آنان] به عدالت رفتار نکنید با زنان [غیر یتیم] که مورد پسند شما باشند دو تا دو تا و سه تا سه تا و چهار تا چهار تا ازدواج کنید. و اگر می ترسید که به عدالت عمل نکنید با یکی [ازدواج کنید] و یا [به] زنانی که مالکشان هستید [اکتفا نمایید]. این دستور به دوری شما از انحراف نزدیک تر است.

 

1 ممنوعیّت ازدواج با دختران یتیم، در صورت ترس از بی عدالتی نسبت به آنان

و ان خفتم الّا تقسطوا فی الیتامی فانکحوا ما طاب لکم من النّساء

جزای شرط «ان خفتم» حذف شده و «فانکحوا»، جانشین آن جزاست. یعنی: «ان خفتم الّا تقسطوا فی الیتامی فلا تنکحوهن و انکحوا». و این نهی بنابر آنچه در شأن نزول آمده ناظر به ازدواج برخی از مردم با یتیمان، بدون پرداخت مهریه مناسب به آنان است.

 

2 ممنوعیّت ازدواج با دختران یتیم، در صورت ترس از خیانت در اموال آنان

و اتوا الیتامی اموالهم ... و ان خفتم الّا تقسطوا فی الیتامی فانکحوا

از جمله «ان خفتم ... »، استفاده می شود که ازدواج با دختران یتیم در صورت ترس از بی عدالتی ممنوع است و به قرینه آیه قبل مراد از بی عدالتی (الّا تقسطوا) رعایت نشدن قسط در اموال آنان است.

 

3 ازدواج با یتیمان، لغزشگاهی برای خیانت در اموال آنان و انحراف از عدالت

و ان خفتم الّا تقسطوا فی الیتامی

 

4 لزوم انتخاب همسرانی که خوشایند و مورد پسند هستند.

فانکحوا ما طاب لکم من النّساء

 

5 محدودیّت تعدّد زوجات به چهار همسر

فانکحوا ... مثنی و ثلث و رباع

 

6 مشروعیّت تعدّد زوجات، در گرو اطمینان به اجرای عدالت میان آنان

فانکحوا ما طاب لکم من النّساء مثنی و ثلث و رباع فان خفتم الّا تعدلوا فواحدة

 

7 اهمیّت رعایت عدالت در روابط خانوادگی

و ان خفتم الّا تقسطوا فان خفتم الّا تعدلوا فواحدة

 

8 - تعدّد زوجات، لغزشگاهی برای انحراف از عدالت

فانکحوا ... مثنی و ثلث و رباع فان خفتم الّا تعدلوا فواحدة

 

9 جواز تملک کنیزان متعدد و بهره گیری جنسی از آنان

فواحدة او ما ملکت ایمانکم

تعیین نکردن عدد در کنیزان در مقابل تعیین عدد در غیر آنان دلیل جواز بهره گیری جنسی از کنیزان متعدد است.

 

10 مشروعیّت ازدواج با کنیزان متعدد

فواحدة او ما ملکت ایمانکم

«فواحدة»، به قرینه صدر آیه، مفعول برای «انکحوا» است. یعنی «فانکحوا واحدة»، و به مقتضای عطف، «ما ملکت» نیز مفعول آن خواهد بود. گفتنی است که بنابراین مبنا مخاطب در «ایمانکم»، شخصی که تصمیم به ازدواج دارد، نمی باشد.

 

11 اکتفا به یک همسر یا بهره گیری از کنیزان، بهترین و نزدیکترین راه برای منحرف نشدن از عدالت در مورد زنان

فواحدة او ما ملکت ایمانکم ذلک ادنی الّا تعولوا

«ذلک»، اشاره به «واحدة او ما ملکت ایمانکم» است. و «الّا تعولوا»، از ماده «عول» به معنی کجروی و ستم می باشد.

 

12 عدم لزوم رعایت مساوات بین کنیزان، برای مالکان آنان

فان خفتم الّا تعدلوا فواحدة او ما ملکت ایمانکم ذلک ادنی الّا تعولوا

مراد از مساوات، عدالت و قسطی است که شوهر ملزم به رعایت آن در بین زنان متعدد خویش می باشد.

 

13 جواز تعدد همسران، مشروط به رعایت عدالت در نفقه آنها

فان خفتم الّا تعدلوا فواحدة

امام صادق (ع) درباره «فان خفتم الّا تعدلوا» در آیه فوق فرمود: یعنی فی النفقة.(1)

احکام: 1، 2، 5، 9، 10، 13

ازدواج:

احکام ازدواج 1، 2، 5، 10، 13 ; ازدواج حرام 1، 2 ; عدالت در ازدواج 6، 11

خانواده:

عدالت در خانواده 7

خیانت:

زمینه خیانت 13

روایت: 13

عدالت:

اهمیّت عدالت 1، 7، 8، 13

کنیز:

ازدواج با کنیز 9، 10، 11 ; معاشرت با کنیز 12

گمراهی:

موانع گمراهی 11

لغزش:

زمینه لغزش 3 ; عوامل لغزش 8

نفقه:

عدالت در نفقه 13

همسر:

تعدد همسر 5، 6، 8، 9، 10، 13 ; ملاک انتخاب همسر 4

یتیم:

ازدواج با یتیم 1، 2، 3 ; اهمیّت حقوق یتیم 1 ; خیانت به یتیم 2، 3 ; مال یتیم 2

و اتوا النّساء صدقاتهنّ

 

پی نوشت ها:

1. کافی، ج 5، ص 363، ح 1 ; نورالثقلین، ج 1، ص 439، ح 36.