تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نحل – آیه ۴۱ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَالَّذینَ هَاجَرُواْ فِی اللّهِ مِن بَعْد مَا ظُلِمُواْ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُونَ

و کسانی که پس از ستم دیدنشان، در راه خدا هجرت کردند، حتماً در دنیا جایگاهی نیکو برای آنان فراهم می کنیم و همانا پاداش آخرت بزرگ تر است; اگر [دیگران این را] می دانستند [از آنان پیروی می کردند].

 

1- خداوند، به مسلمانهایی که مورد ستم واقع شده و به خاطر او هجرت کردند، جایگاه و مکانی شایسته در دنیا و پاداشی بس بزرگ تر در آخرت عطا می کند.

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنة و لأجر الأخرة أکبر

«فی» در «فی الله» به معنای «لام» و برای تعلیل است. بنابراین معنای عبارت «هجرت برای کسب رضای خداوند» است.

 

2- عده ای از مسلمانان صدراسلام برای رهایی از ظلم و ستم مشرکان مکه، از آن شهر هجرت کردند.

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا

به دلیل اینکه سوره نحل در مکه نازل شده است، احتمال دارد مراد از «الذین هاجروا» مسلمانانی باشد که از مکه هجرت کرده و به حبشه یا مدینه رفتند.

 

3- مسلمانان در مکه، مورد ظلم و ستم مشرکان بودند.

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا

 

4- محل هجرت مسلمانان مهاجر از مکه (به مدینه یا حبشه) جایگاهی شایسته و مناسب برای آنان

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنة

 

5- شهر مکه، قبل از هجرت برای مسلمانان، شایسته و مناسب زندگی نبود

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنة

 

6- داشتن محیطی مناسب و شایسته برای زندگی، امری مطلوب و پسندیده

لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنة

 

7- گریز از ستم ظالمان، امری شایسته و مورد تشویق

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنة

 

8- در راه خدا بودن هجرت، شرط ارزشمندی آن

هاجروا فی الله

«فی» احتمال دارد به همان معنای خودش باشد و بنابراین مراد از آن می تواند «فی سبیل الله» باشد.

 

9- هجرت از جوامع ستم پیشه، از راههای گریز از ستم و زمینه ساز پیروزی

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا

 

10- پاداش اخروی هجرت در راه خدا، بسی برتر از پاداش دنیوی آن است.

و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنة و لأجر الأخرة أکبر

 

11- پاداش اخروی هجرت در راه خدا، قابل توصیف نیست.

و الذین هاجروا فی الله ...لنبوّئنّهم فی الدنیا حسنة و لأجر الأخرة أکبر

مفضل علیه افعل تفضیل (أکبر) حذف شده است و حذف آن به منظور عمومیت دادن است. بنابراین معنای عبارت چنین می شود: پاداش اخروی هجرت بزرگ تر از آن است که کسی بتواند آن را درک کند.

 

12- مهاجران، از فواید دنیوی و پاداش اخروی هجرت در راه خدا بی خبرند.

و الذین هاجروا ... لأجر الأخرة أکبر لو کانوا یعلمون

 

13- ظالمان، از ارزش و اجرت هجرت در راه خدا بی خبرند.

من بعد ما ظلموا ... لو کانوا یعلمون

برداشت فوق بنابراین احتمال است که مرجع ضمیر «یعلمون» فاعل محذوف فعل «ظلموا» باشد.

 

14- آگاه شدن از فواید دنیوی هجرت در راه خدا و پاداش اخروی آن، مورد تمنی خداوند

و الذین هاجروا ... لو کانوا یعلمون

از جمله معناها و استعمالهای «لو» تمنی است و برداشت فوق بر این اساس است.

 

15- آگاهی از ثمرات دنیوی هجرت در راه خدا و پاداش اخروی آن، امری در حد ناممکن است.

و الذین هاجروا فی الله ... و لأجر الأخرة أکبر لو کانوا یعلمون

برداشت فوق، بنابر تمنی بودن «لو» است و «لو» ی تمنی در جایی استعمال می شود که مورد، محال و یا در حکم محال باشد.

 

16- علم و آگاهی، وسیله تشخیص ارزشهای برتر است.

و لأجر الأخرة أکبر لو کانوا یعلمون

ارزشها

ملاک ارزشها 8; ملاک تشخیص ارزشها 16

اسلام

تاریخ صدر اسلام 2، 3، 4، 5

پاداش

پاداش اخروی 1; مراتب پاداش 1، 10; موجبات پاداش 1

پیروزی

زمینه پیروزی 9

حبشه

موقعیت اجتماعی حبشه در صدراسلام 4؛‌ هجرت به حبشه 4

خدا

پاداشهای خدا 1; خواسته های خدا 14

شناخت

ابزار شناخت 16

ظالمان

جهل ظالمان 13; ظالمان و ارزش هجرت 13

ظلم

روش فرار از ظلم 9; فرار از ظلم 7

علم

آثار علم 16

عمل

عمل پسندیده 7

محیط اجتماعی

اهمیت محیط اجتماعی 6

مدینه

موقعیت اجتماعی مدینه در صدراسلام 4؛ هجرت به مدینه 4

مسلمانان

پاداش مسلمانان مظلوم 1; ظلم به مسلمانان صدراسلام 3; فلسفه هجرت مسلمانان صدراسلام 2; هجرت مسلمانان صدراسلام 4

مشرکان مکه

ظلم مشرکان مکه 2، 3

مکه

تاریخ مکه 5; موقعیت اجتماعی مکه در صدراسلام 5

مهاجران

آثار اخلاص مهاجران 1; پاداش اخروی مهاجران 1، 12; پاداش دنیوی مهاجران 1، 12; جهل مهاجران 12; مقامات اخروی مهاجران 1

نیت

آثار نیت 8

هجرت

آثار هجرت 9; آگاهی از پاداش اخروی هجرت 14، 15; آگاهی از فواید دنیوی هجرت 14، 15; اهمیت پاداش اخروی هجرت 10، 11; پاداش دنیوی هجرت 10; شرایط ارزش هجرت 8; فواید هجرت 12; هجرت از جامعه ظالم 9; هجرت از مکه 2، 4; هجرت در راه خدا 1، 8، 10، 11، 14