تفسیر آیات قرآن کریم – سوره انفال – آیه ۴۱ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ باللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَی عَبْدنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ

و بدانید که هر چه را به دست آوردید، یک پنجم آن برای خدا و برای رسول او و برای خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حق از باطل] روزی که آن دو گروه [کافر و مسلمان] به یکدیگر برخورد کردند نازل کردیم، ایمان آورده اید. و خدا بر هر چیزی تواناست.

 

1 پیکارگران مسلمان باید خمس غنایم جنگی به دست آمده را بپردازند.

أنما غنمتم من شیء فأن للّه خمسه

از مصادیق مورد نظر برای «ما غنمتم» به دلیل وقوع آن در بین آیات جنگ، چیزهایی است که از دشمن گرفته می شود که به آن غنایم جنگی اطلاق می گردد.

 

2 باید خمس (یک پنجم) استفاده های مالی، هر چند اندک باشد، پرداخت شود.

و اعلموا أنما غنمتم من شیء فأن للّه خمسه

«غُنم» مصدر «غنمتم» به معنای به دست آوردن فایده است. راغب در مفردات می گوید: غنم به معنای به دست آوردن گوسفندان بوده و سپس در مورد هر چیزی که بدان دست یافته شود، استعمال شده است ; چه در جنگ از دشمنان به دست آید و یا از طریقی دیگر. «من شیء» بیان و توضیحی است برای «ما»ی موصوله و دلالت می کند بر اینکه باید خمس آن فایده به دست آمده، هر چند اندک باشد، پرداخت شود.

 

3 ضرورت توجه به حکمِ شرعی غنایم در کنار مسایل جنگ و جهاد

و اعلموا أنما غنمتم من شیء

 

4 غنیمتهای جنگ و دیگر استفاده های مالی، بجز خمس آن، از آنِ غنیمت گیرنده و استفاده برنده است.

و اعلموا أنما غنمتم من شیء فأن للّه خمسه

 

5 خمس غنایم جنگ و دیگر درآمدها از آنِ خدا و پیامبر(ص) و خویشان اوست.

فأن للّه خمسه و للرسول و لذی القربی

«ذی القربی» به معنای خویش است و چون خویشی یک معنای اضافی است با قراین کلامی روشن می شود که خویشان چه کسی مراد است. در اینجا مراد از «ذی القربی» به دلیل کلمه «الرسول»، خویشان پیامبر(ص) هستند. در حقیقت «ال» در «القربی» جانشین مضاف إلیه است ; یعنی: للرسول و لذی قرباه.

 

6 یتیمان، مساکین و در راه ماندگان، باید از خمس غنایم و دیگر درآمدها بهره مند شوند.

و الیتمی و المسکین و ابن السبیل

 

7 یتیمان، مساکین و در راه ماندگان در صورتی می توانند از خمس استفاده کنند که از وابستگان پیامبر(ص) باشند.*

و الیتمی و المسکین و ابن السبیل

برداشت فوق مبتنی بر این است که «ال» در «الیتامی» و ... جانشین مضاف إلیه باشد ; یعنی یتامی الرسول و ... .

 

8 پذیرش مالکیت اشخاص حقوقی در اسلام

و لذی القربی و الیتمی و المسکین

 

9 برطرف سازی نیاز نیازمندان از اهداف مسائل اقتصادی در اسلام

و لذی القربی و الیتمی و المسکین و ابن السبیل

 

10 پرداخت خمس غنیمتها و دیگر استفاده های مالی، نشان ایمان به خدا و ایمان به پیروزی آفرینی خدا در جنگ بدر است.

فأن للّه خمسه و للرسول ... إن کنتم ءامنتم باللّه و ما أنزلنا علی عبدنا

مراد از «ما أنزلنا ... » می تواند همان امدادهای غیبی الهی باشد که مسلمانان در پرتو آن به پیروزی در جنگ بدر دست یافتند.

 

11 آزمودن مسلمانان در ادعای ایمانشان به خدا و آیات او منشایی برای تشریع دستور خمس

و اعلموا أنما غنمتم

برداشت فوق ناظر بر این اساس است که جمله «و اللّه علی کل شیء قدیر» ناظر به لزوم پرداخت خمس باشد. یعنی این فرمان نه از آن روست که خداوند نیازمند اموال شماست و بر رفع نیاز بینوایان توانا نیست، بلکه هدف از این فرمان اولا تمایز مؤمنان راستین از غیر ایشان است و ثانیا این است که نیاز نیازمندان هر جامعه توسط همان جامعه تأمین شود.

 

12 مسلمانان دارای زمینه هایی برای تخلف از دستور خمس و رساندنش به صاحبان آن

و اعلموا أنما غنمتم من شیء ... إن کنتم ءامنتم

از اینکه پرداخت خمس نشانه ایمان به خدا و آیات او دانسته شده و به این وسیله مورد تأکید قرار گرفته، برداشت فوق به دست می آید.

 

13 خداوند به برکت وجود پیامبر(ص) مسلمانان را در جنگ بدر یاری کرد و آنان را به پیروزی رسانید.

و ما أنزلنا علی عبدنا

با توجه به اینکه آیات 9 تا 12 همین سوره امدادهای الهی را شامل همه پیکارگران بدر دانست و این آیه پیامبر(ص) را محط نزول امدادها شمرد، معلوم می شود وجود پیامبر(ص) در نزول امدادها دخالت فراوانی داشته است.

 

14 پیامبر(ص) بنده کامل خداوند و دارای مقامی بس ارجمند در پیشگاه او

و ما أنزلنا علی عبدنا

مراد از «عبدنا» پیامبر اکرم (ص) است و توصیف خداوند از او به «بنده ما»، اشاره به خلوص کامل وی در بندگی خداوند دارد.

 

15 جنگ بدر، میدان رویارویی جبهه ایمان و کفر، صحنه تمایز حق و باطل و ثبوت حقانیت پیامبر(ص)

یوم الفرقان یوم التقی الجمعان

ال در «الفرقان» برای عهد است و اشاره به جنگ بدر دارد. و فرقان یعنی چیزی که به وسیله آن بین دو یا چند چیز تمایز داده می شود. خداوند از آن رو جنگ بدر را فرقان نامید که در آن نبرد، علی رغم وجود شرایط پیروزی برای مشرکان، مسلمانان پیروز شدند و این نشانه ای بود برای حقانیت پیامبر(ص) و دین اسلام.

 

16 تمایز حق از باطل با امدادهای ویژه خداوند در جنگ بدر نمودی از قدرت مطلقه او

یوم الفرقان یوم التقی الجمعان و اللّه علی کل شیء قدیر

 

برداشت فوق بر این مبناست که جمله «و اللّه ... » ناظر به «یوم الفرقان» بودنِ جنگ بدر باشد.

 

17 خداوند توانا بر انجام هر کار و دارای قدرتی مطلق

و اللّه علی کل شیء قدیر

 

18 یاری رسیدن به مسلمانان در جنگ بدر و به پیروزی رساندن آنان نمودی از قدرت مطلقه خداوند

و ما أنزلنا علی عبدنا ... و اللّه علی کل شیء قدیر

جمله «و اللّه ... » می تواند ناظر به تمام حقایقی باشد که در آیه مورد بحث مطرح شده است که از جمله آنها امدادهای خداوند در جنگ بدر است که «و ما أنزلنا ... » دلالت بر آن دارد.

 

19 رفع نیازهای جامعه ایمانی از سوی خود مسلمانان، منشأ تشریع خمس، نه ناتوانی خداوند بر تأمین آن نیازها

و اعلموا أنما غنمتم من شیء ... و اللّه علی کل شیء قدیر

 

20 عن أبی جعفر(ع) فی قول اللّه عز و جل: «و اعلموا انما غنمتم من شیء فأن للّه خمسه و للرسول و لذی القربی» قال: هم قرابة رسول اللّه(ص) ... .(1)

از امام باقر (ع) درباره آیه «و اعلموا انما غنمتم من شیء ... و لذی القربی» روایت شده است که مراد از «ذی القربی» خویشان رسول خدا(ص) هستند ... .

 

21 احمد بن محمد بن أبی نصر عن الرضا(ع) قال: سئل عن قول اللّه عز و جل: «و اعلموا انما غنمتم من شیء فان للّه خمسه و للرسول و لذی القربی» فقیل له: فما کان للّه فلمن هو؟ فقال: لرسول اللّه (ص) و ما کان لرسول اللّه (ص) فهو للامام فقیل له: أرأیت إن کان صنف من الاصناف اکثر و صنف اقل ما یصنع به؟ قال: ذلک إلی الامام ... .(2)

احمد بن محمد بی ابی نصر گوید: از امام رضا(ع) درباره قول خدای عز و جل «و اعلموا انما غنمتم ... » سؤال شد که آنچه (از خمس) برای خداست از آن کیست؟ فرمود: از آن رسول خدا(ص) و آنچه از آنِ رسول خداست از آن امام است. به امام گفته شد، اگر صنفی از اصناف (مورد مصرف خمس) بیشتر و یا صنــــفی کمتر بودند، چه باید کرد؟ فرمود: اختیار آن با امام است ... .

 

22 عن حکیم مؤذن بن عیسی قال: سألت أبا عبداللّه (ع) عن قول اللّه عز و جل: «و اعلموا انما غنمتم من شیء ... » ... قال: هی و اللّه الافادة یوما بیوم ... .(3)

حکیم مؤذن بن عیسی گوید: از امام صادق(ع) درباره آیه «و اعلموا انما غنمتم من شیء .. » سؤال کردم، فرمود: ... به خدا سوگند آن (غنیمت) درآمد روز به روز است ... .

 

23 عن احدهما علیهماالسلام فی قول اللّه عـــز و جل: «و اعلموا انما غنمتم ... و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل» قال: ... و خمس ذی القربی لقرابة الرسول و الامام، و الیتامی یتامی آل الرسول و المساکین منهم، و ابناء السبیل منهم فلایخرج منهم إلی غیرهم.(4)

از امام باقر یا امام صادق (علیهماالسلام) درباره قول خدای تعالی «و اعلموا انما غنمتم ... » روایت شده است: ... خمس ذی القربی برای خویشان پیامبر(ص) و امام است. و مقصود از «یتامی و مساکین و ابناء السبیل» یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان از آل رسول خدا(ص) هستند و از آنان خارج نیست و به دیگران نمی رسد.

 

24 عن النبی (ص): ... ان عبدالمطلب سنّ فی الجاهلیة خَمس سنن أجراها اللّه فی الاسلام ... و وجد کنزاً فاخرج منه الخمس و تصدق به فانزل اللّه تعالی «و اعلموا انما غنمتم من شیء فأن اللّه خمسه ... ».(5)

از رسول خدا(ص) روایت شده است: ... عبدالمطلب در جاهلیت پنج سنت قرار داد که خداوند آنها را در اسلام جاری کرد ... و (دیگر اینکه) گنجی پیدا کرد و خمسش را خارج نمود و آن را صدقه داد پس خداوند این آیه را نازل کرد «و اعلموا انما غنمتم من شیء ... ».

 

25 عن أبی جعفر(ع): ... لیلة سبع عشرة من شهر رمضان هی لیلة التقاء الجمعین لیلة بدر ... .»(6)

از امام باقر(ع) روایت شده است: ... شب هفدهم ماه رمضان، شب بدر و شب روبرو شدن سپاه اسلام و سپاه کفر است ... .

ابنخالسبیل:

تأمین ابنخالسبیل 6، 7

احکام: 1، 2، 3، 5، 6، 7

اسلام:

تاریخ صدر اسلام 13، 15، 16، 18

اقتصاد:

تعدیل اقتصاد ی 6، 10، 11، 12، 19 ; فلسفه نظام اقتصاد ی 9 ; مشمولان تأمین اقتصاد ی 7

امتحان:

ابزار امتحان 11

انحراف:

زمینه انحراف اجتماعی 12

ایمان:

به آیات خدا 11 ; ایمان به خدا 10، 11 ; متعلق ایمان 10 ; نشانه های ایمان 10

باطل:

تشخیص باطل 15، 16

جامعه:

تأمین نیازهای جامعه دینی 19

جهاد:

اهمیت جهاد 3

حق:

تشخیص حق 15، 16

خدا:

امداد خدا 13، 16 ; قدرت خدا 16، 19 ; محدوده قدرت خدا 17 ; نشانه های قدرت خدا 18

خمس:

اجتناب از ادای خمس 12 ; احکام خمس 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7 ; ادای خمس 10 ; خمس غنایم خمس 1، 5، 10 ; شرایط استفاده از خمس 7 ; فلسفه خمس 11، 19 ; مالک خمس 5 ; مصارف خمس 6، 7

شخصیت حقوقی:

مالکیت شخصیت حقوقی 8

عبودیت:

اهمیت عبودیت 14

غزوه بدر:

آثار غزوه بدر 15 ; امداد در غزوه بدر 13، 16 ; پیروزی غزوه بدر 10، 13، 18

غنایم:

احکام غنایم 1، 3، 4، 6 ; اهمیت غنایم 3 ; مالک غنایم 4

مالکیت:

احکام مالکیت 8

مجاهدان:

مسلمان 1

محمد(ص):

اموال ذویخالقربای محمد(ص) 5 ; اموال محمد(ص) 5 ; برکت محمد(ص) 13 ; حقانیت محمد(ص) 15 ; حقوق ذویخالقربای محمد(ص) 7 ; عبودیت محمد(ص) 14 ; مقامات محمد(ص) 14

مساکین:

تأمین مساکین 6، 7

مسلمانان:

امتحان مسلمانان 11 ; امداد به مسلمانان 13، 18 ; پیروزی مسلمانان 18 ; عصیان در مسلمانان 12 ; مسلمانان و خمس 12 ; مسؤولیت مسلمانان 19

مقربان: 14

نیازمندان:

تأمین نیازمندان 9

واجبات:

مالی 1، 2

یتیم:

تأمین یتیم 6، 7

 

پی نوشت ها:

1. کافی، ج 1، ص 539، ح 2 ; نورالثقلین، ج 2، ص 155، ح 99.

2. کافی، ج 1، ص 544، ح 7 ; نورالثقلین، ج 2، ص 155، ح 100.

3. کافی، ج 1، ص 544، ح 10 ; نورالثقلین، ج 2، ص 156، ح 101.

4. تهذیب شیخ طوسی، ج 4، ص 125، ح 2، ب 36 ; نورالثقلین، ج 2، ص 157، ح 106.

5. من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 264، ح 1، ب 176 ; نورالثقلین، ج 2، ص 158، ح 109.

6. خصال صدوق، ص 508، ح 1، باب السبعة عشر ; نورالثقلین، ج 2، ص 160، ح 117.