تفسیر آیات قرآن کریم – سوره مائده – آیه ۴۱ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ لاَ یَحْزُنکَ الَّذینَ یُسَارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذینَ قَالُواْ آمَنَّا بأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِن قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذینَ هِادُواْ سَمَّاعُونَ لِلْکَذب سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِینَ لَمْ یَأْتُوکَ یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِن بَعْد مَوَاضِعِهِ یَقُولُونَ إِنْ أُوتِیتُمْ هَـذَا فَخُذُوهُ وَإِن لَّمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُواْ وَمَن یُرِد اللّهُ فِتْنَتَهُ فَلَن تَمْلِکَ لَهُ مِنَ اللّهِ شَیْئًا أُوْلَـئِکَ الَّذینَ لَمْ یُرِد اللّهُ أَن یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ وَلَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ
ای پیامبر! مبادا [رفتار] کسانی که در کفر شتاب می کنند تو را غمگین سازد; چه آنان که با زبانشان گفتند: ایمان آوردیم در حالیکه قلبشان ایمان نیاورده است، و چه آنان که یهودی اند و به سخنان دروغ بسیار گوش فرا می دهند و در برابر قومی دیگر (یهود خیبر) که نزد تو نیامده اند کاملا گوش به فرمانند. آنان (یهودیان) کلمات را از موضع خود تغییر می دهند و می گویند: اگر [از طرف پیامبر] این [حکم] به شما داده شد آن را بپذیرید و اگر داده نشد از آن دوری کنید و هر که را خدا [به سبب گناهانش] گمراهیش را بخواهد هرگز برای او در برابر خدا اختیار چیزی نخواهی داشت. اینانند که خدا نخواسته است قلب هایشان را پاکیزه کند. در دنیا برای آنان رسوایی و در آخرت برایشان عذابی بزرگ خواهد بود.
1 گرایش سریع و تلاش مستمر برخی از مردم به سوی کفر، دغدغه آفرین برای پیامبر (ص)
یأیها الرسول لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر
2 خداوند، بر حذر دارنده پیامبر خویش (ص) از تأسف و اندوه بر کفرورزی مردمان
یأیها الرسول لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر
3 عشق و علاقه پیامبر (ص) به هدایت مردم
یأیها الرسول لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر
فرمان تسلی بخش خداوند به پیامبر (ص) که نباید وی از کفر کافران اندوهی به خود راه دهد، گویای عشق وافر پیامبر (ص) به هدایت آنان است.
4 انسانهای متعهد و والا در اندیشه هدایت دیگران
یأیها الرسول لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر
5 کفر، دارای مراحل و مراتب و قابل فزونی و کاهش
الذین یسرعون فی الکفر
6 گروهی از منافقان و یهودیان عصر پیامبر (ص)، کافرانی شتابگر در جهت کفر
لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر من الذین ... و من الذین هادوا
«من الذین هادوا» عطف بر «من الذین قالوا» گرفته شده است و «من» در هر دو مورد برای تبعیض می باشد.
7 بازداری منافقان و یهودیان حق ناپذیر از شتاب در کفر، خارج از محدوده رسالت پیامبر (ص)
یأیها الرسول لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر
خطاب خداوند به پیامبر (ص) با عنوان رسالت (یایها الرسول) گویای برداشت فوق است.
8 ایمان زبانی در کنار کفر باطنی، ناپسند و مایه افزایش کفر
یأیها الرسول لایحزنک ... من الذین قالوا ءامنا بافوههم و لم تؤمن قلوبهم
بنابر اینکه «من الذین قالوا» بیان برای «الذین یسرعون» باشد، معلوم می شود نفاق مایه افزایش کفر است.
9 قلب، کانون ایمان و گرایشهای اعتقادی انسان
و لم تؤمن قلوبهم
10 ارزش واقعی ایمان در گرو رسوخ آن در قلب آدمی است.
قالوا ءامنا بافوههم و لم تؤمن قلوبهم
11 یهودیان و منافقان شتابنده در کفر، پذیرای سخنان نادرست و سر به فرمانِ سران و عالمان تحریفگر یهود
سمعون للکذب سمعون لقوم ءاخرین لم یأتوک یحرفون الکلم
برداشت فوق بر این مبناست که «سمعون ...»، علاوه بر توصیف یهودیان، وصف منافقان نیز باشد، و «للکذب» و «لقوم» مفعول به برای «سمعون» باشد. بنابراین معنای «سمعون للکذب» که دارای لحنی مذمت آمیز است، چنین می شود: آنان پذیرای سخنان دروغ هستند، و «سمعون لقوم ءاخرین»، یعنی شنوای دستورات دیگران و مطیع آنانند.
12 اعتنا و رغبت فراوان منافقان و یهود به شنیدن گفته ها و شایعه های دروغین، علی رغم آگاهی به دروغ بودن آن
سمعون للکذب
چون شنیدن سخنانی که دروغ بودن آن برای شنونده معلوم نباشد، صفت مذمومی نیست، لذا مراد این است که آنان با توجه و آگاهی به دروغ بودن سخنان به شنیدن آنها رغبت داشتند.
13 رغبت منافقان و یهودیان به شنیدن شایعات و دروغهای بافته شده علیه رسول خدا (ص)
سمعون للکذب
مخاطب قرار دادن پیامبر (لایحزنک) و توصیف شتابگران در کفر به گوش سپاران دروغ، می رساند که مراد از «کذب» دروغها و شایعاتی بوده است که علیه پیامبر (ص) ساخته شده بود.
14 دروغ پذیری برخی منافقان و یهودیان و پیروی آنان از عالمان تحریفگر، فلسفه نهی خداوند از تأسف پیامبر (ص) بر کفرورزی آنان
لایحزنک الذین یسرعون ... سمعون للکذب سمعون لقوم ءاخرین
«سمعون» خبر برای ضمیر محذوفی است که به «الذین قالوا» و «الذین هادوا» بر می گردد (هم سماعون) و این جمله، بیانگر علت نهی خداوند از تأسف بر کفر منافقان و یهودیان است.
15 منافقان و یهودیان شتابنده در کفر، مردمی دروغ پرداز، جاسوس و فرمانبردار سران و عالمان تحریفگر یهود
سمعون للکذب سمعون لقوم ءاخرین لم یأتوک یحرفون الکلم
برداشت فوق بر این مبناست که «للکذب» و «لقوم» مفعول له برای «سمعون» باشد. بنابراین «سمعون للکذب»، یعنی سخنان تو را می شنوند تا بر تو دروغ ببندند و شایعه سازی کنند و «سمعون لقوم ءاخرین»، یعنی آنان جاسوس دیگرانند و سخنان تو را برای دیگران می شنوند.
16 یهودیان و منافقان، تنها به انگیزه دروغ بستن بر پیامبر (ص)، رغبت به شنیدن سخنان او داشتند.
سمعون للکذب
برداشت فوق بر این مبناست که «للکذب» مفعول له برای «سمعون» باشد و به قرینه «لم یأتوک»، منظور شنیدن سخنان پیامبر (ص) است. یعنی سخنان تو را می شنوند تا بر تو دروغ ببندند و شایعه سازی کنند.
17 شایعه سازی برخی از منافقان و یهودیان و جاسوسی آنان برای تحریفگران یهود، فلسفه بازداشتن پیامبر (ص) از اندوه بر کفرورزی آنان
لایحزنک الذین یسرعون ... سمعون للکذب سمعون لقوم ءاخرین
18 منافقان و یهودیان جاسوس، دروغ پرداز و حق ناپذیر، آن قدر بی ارزشند که حتی نباید بر گمراهی آنان تأسف خورد و بر کفرشان غمگین بود
لایحزنک الذین یسرعون فی الکفر ... سمعون للکذب سمعون لقوم ءاخرین
19 همسویی منافقان و یهود عصر بعثت در گرایشها و موضعگیریهای خویش در برابر پیامبر (ص) و اسلام
الذین یسرعون فی الکفر ... سمعون للکذب سمعون لقوم ءاخرین
20 ناپسندی گوش سپاری به گفتار دروغ و دروغ بستن بر دیگران
سمعون للکذب
«للکذب» یا مفعول به است برای «سمعون» و یا مفعول له. برداشت فوق بر اساس هر دو احتمال می باشد.
21 عالمان یهود با اعزام گروهی از منافقان و یهودیان به حضور پیامبر (ص)، جویای حکم وی درباره قضیه مورد اختلاف در بین یهودیان شدند.
سمعون لقوم ءاخرین لم یأتوک
22 سفارش عالمان یهود به فرستادگان خویش مبنی بر پذیرش حکم پیامبر (ص) به شرط موافقت آن با حکم تحریف شده آنان
سمعون لقوم ءاخرین لم یأتوک ... ان اوتیتم هذا فخذوه و إن لم تؤتوه فاحذروا
«هذا» اشاره به حکمی است که عالمان یهود آن را ابراز می داشتند و جمله «یحرفون الکلم» می رساند که حکمی تحریف شده بوده است.
23 تثبیت حکم تحریف شده به دست عالمان یهود، هدف آنان از ارجاع داوری به رسول خدا (ص)
ان اوتیتم هذا فخذوه و إن لم تؤتوه فاحذروا
ارجاع داوری به رسول خدا (ص) و نپذیرفتن قضاوت آن حضرت در صورت مخالفت حکم وی با اظهارات عالمان یهود، می رساند که هدف آنان از این ارجاع تنها تلاش برای یافتن امضای حکم تحریف شده بوده است.
24 تحریکات پشت پرده عالمان یهود علیه پیامبر (ص) و اسلام
سمعون لقوم ءاخرین لم یأتوک ... ان اوتیتم هذا فخذوه و إن لم تؤتوه فاحذروا
25 امتناع عالمان تحریفگر یهود از رویارویی با رسول خدا (ص)، از ترس افشای دروغها و تحریفهایشان*
سمعون لقوم ءاخرین لم یأتوک یحرفون الکلم من بعد مواضعه
26 تحریف تورات از سوی عالمان یهود با جابجایی کلمات و جملات و احکام آن
یحرفون الکلم من بعد مواضعه
27 عدم پایبندی سران و عالمان یهود به احکام تورات
یحرفون الکلم من بعد مواضعه
28 کلمات خداوند، دارای جایگاهی خاص و نظامی به هم پیوسته
یحرفون الکلم من بعد مواضعه
29 پیامبر (ص) از نجات کسانی که خداوند عذاب را برای آنان حتمی ساخته، ناتوان است.
و من یرد اللّه فتنته فلن تملک له من اللّه شیئاً
«من اللّه» متعلق به «تملک» و بیانگر این است که اگر پیامبر (ص) برای نجات مردمان از ضلالت و عذاب قدرتی دارد، از جانب خداست و این قدرت در مورد یادشدگان از وی سلب شده است. کلمه «فتنه» در اصل به معنای «اختبار» و «بر ملا ساختن باطل» است و چون عذاب الهی هویت شخص را آشکار می سازد به آن «فتنه» اطلاق می گردد.
30 پیامبر (ص)، ناتوان از هدایت گمراهانی که خداوند ضلالت آنان را حتمی ساخته است.
و من یرد اللّه فتنته فلن تملک له من اللّه شیئاً
در برداشت فوق، «فتنه» به معنای گمراه ساختن گرفته شده است.
31 اراده همه موجودات، حتی رسول خدا (ص)، مقهور حاکمیت اراده الهی
و من یرد اللّه فتنته فلن تملک له من اللّه شیئاً
32 اراده حتمی خداوند بر مجازات یهودیان و منافقان شتابنده در کفر
قالوا ءامنا بافواههم و لم تؤمن قلوبهم و من الذین هادوا ... و من یرد اللّه
33 تعلق اراده الهی به عذاب و ضلالت آدمی، پیامد کفرورزی، تحریفگری، دروغپردازی علیه پیامبر (ص) و پیروی از تحریفگران دین
الذین یسرعون فی الکفر ... و من یرد اللّه فتنته فلن تملک له من اللّه شیئاً
34 رسول خدا (ص)، دارای حق شفاعت در هدایت انسانها و نجات آنان از عذاب
و من یرد اللّه فتنته فلن تملک له من اللّه شیئاً
کلمه «من اللّه» می رساند که پیامبر (ص) نسبت به گروه یاد شده از جانب خداوند، توانی بر نجات آنان از عذاب و ضلالت ندارد. و مفهوم آن این است که نسبت به دیگران ماذون به هدایت و نجات می باشد. و این هدایتگری و نجات بخشی از جانب خدا به وی داده شده است. یعنی پیامبر (ص) واسطه و شفیعی برای هدایت و نجات کسانی است که شایسته آن باشند.
35 یهودیان و منافقان شتابنده در کفر، دارای جان و دلی آلوده و ناپاک
قالوا ءامنا بافواههم و لم تؤمن قلوبهم و من الذین هادوا ... أولئک الذین
36 خداوند هرگز جان ودل ناپاک منافقان و یهودیان جاسوس و دروغپرداز را از آلودگی کفر و نفاق پاک نخواهد ساخت.
أولئک الذین لم یرد اللّه ان یطهر قلوبهم
37 پاکی جانها و دلها از آلودگی در گرو توفیق الهی
أولئک الذین لم یرد اللّه ان یطهر قلوبهم
38 پافشاری در کفر، مانع تعلق اراده الهی به پاک نمودن قلب کافران از آلودگی و ناپاکی
الذین یسرعون فی الکفر ... أولئک الذین لم یرد اللّه ان یطهر قلوبهم
39 پاکی دلها و جانها، زمینه پذیرش هدایت الهی
و من یرد اللّه فتنته ... أولئک الذین لم یرد اللّه ان یطهر قلوبهم
چنانچه «فتنه» به معنای ضلالت باشد، مفهوم جمله «من یرد اللّه فتنته» باضمیمه جمله «أولئک ...» این خواهد بود که خداوند تنها پاکدلان را هدایت می کند.
40 پیامبر (ص)، پاکدلان را تنها با توفیق و یاری خداوند هدایت می کند.
و من یرد الله فتنته فلن تملک له ... أولئک الذین لم یرد اللّه ان یطهر قلوبهم
41 ناپاکی جان ودل منافقان و یهودیان، موجب محرومیت آنان از شفاعت رسول خدا (ص) برای هدایت و نجاتشان از عذاب*
و من یرداللّه فتنته فلن تملک له ... أولئک الذین لم یرد اللّه ان یطهر قلوبهم
42 خواری و رسوایی در دنیاو عذاب بزرگ آخرت، کیفر منافقان و یهودیان شتابگر در کفر
من الذین قالوا ءامنا بافواههم ... لهم فی الدنیا خزی و لهم فی الاخرة عذاب عظیم
43 پیشتازی در کفر، دروغپردازی، جاسوسی و تحریفگری، مایه خواری در دنیا و عذاب بزرگ در آخرت
الذین یسرعون فی الکفر ... لهم فی الدنیا خزی و لهم فی الاخرة عذاب عظیم
44 آلودگی دل و جان آدمی به ناپاکیها، موجب ذلت دنیا و عذاب آخرت
أولئک الذین لم یرد اللّه ان یطهر قلوبهم ... و لهم فی الاخرة عذاب عظیم
45 پیشتازی در کفر، تحریفگری، دروغپردازی و جاسوسی، نمودی از خواری و رسوایی منافقان و یهودیان در دنیا
یسرعون فی الکفر ... لهم فی الدنیا خزی
رسوایی یهودیان و منافقان، که «لهم فی الدنیا خزی» بیانگر آن است، می تواند همان رذایلی باشد که در آیه مطرح شده است. زیرا این رذایل یا خود رسوایی است و یا موجب رسوایی انسان در جامعه خواهد شد.
46 ناچیزی مجازات و ذلت دنیوی، در برابر عذاب اخروی
لهم فی الدنیا خزی و لهم فی الاخرة عذاب عظیم
تصریح به بزرگی عذاب آخرت در مقابل کیفر دنیوی، که به بزرگی توصیف نشده است، اشاره به این است که این رسوایی و کیفر دنیوی در مقایسه با عذاب آخرت ناچیز است.
اسلام:
تاریخ صدر اسلام 1، 6، 13، 16، 21، 22، 23
افترا:
سرزنش افترا 20
انسان:
کامل 4 ; انسان و هدایت 4 ; گرایشهای انسان 9
ایمان:
ارزش ایمان قلبی 10 ; ایمان ناپسند 8 ; جایگاه ایمان 9
پاکان: 40
تحریف:
آثار تحریف 33، 43
تحریفگران:
اطاعت از تحریفگران 33
تورات:
تحریف تورات 26
تهمت:
انگیزه تهمت 16
جاسوسی:
آثار جاسوسی 43
خدا:
اراده خدا 31، 33، 38 ; اضلال خدا 30 ; توفیق خدا 37، 40 ; حاکمیت خدا 31 ; حتمیت اراده خدا 32 ; حتمیت عذاب خدا 29 ; قدرت خدا 31 ; هدایت خدا 39
دروغ:
آثار دروغ 43 ; استماع دروغ 12، 14 ; سرزنش استماع دروغ 20 ; شایعه دروغ 12
دشمنان:
اسلام 24 ; دشمنان محمد (ص) 24
دین:
تحریف دین 33
ذلّت:
دنیوی 46 ; عوامل ذلّت دنیوی 43، 44
شایعه:
علاقمندان شایعه 12، 13
شفاعت:
آثار شفاعت 34، 41 ; محرومیت از شفاعت 41
عذاب:
اخروی 46 ; عذاب دنیوی 46 ; مراتب عذاب 43 ; موجبات عذاب 33 ; موجبات نجات از عذاب 34، 41
قلب:
آثار پاکی قلب 39 ; آثار ناپاکی قلب 44 ; شرایط پاکی قلب 37 ; موانع پاکی قلب 38 ; نقش قلب 9
کافران:
اختلاف کافران 21 ; ناپاکی کافران 38
کفر:
آثار کفر 33، 38، 42، 43 ; ازدیاد کفر 5 ; پلیدی کفر 36 ; شتاب در کفر 11، 15 ; مراتب کفر 5، 8 ; موجبات ازدیاد کفر 8
کیفر:
مراتب کیفر 42 ; موجبات کیفر اخروی 44
گمراهان:
هدایت گمراهان 30
گمراهی:
عوامل گمراهی 33
محمّد (ص):
آثار افترا به محمّد (ص) 33 ; افترا به محمّد (ص) 16 ; اندوه محمّد (ص) 2، 14، 17 ; شفاعت محمّد (ص) 34، 41 ; علایق محمّد (ص) 3 ; فضایل محمّد (ص) 34 ; قدرت محمّد (ص) 31 ; قضاوت محمّد (ص) 23 ; محدوده رسالت محمّد (ص) 40 ; محدوده قدرت محمّد (ص) 29 ; محدوده مسؤولیت محمّد (ص) 7، 30 ; محمّد (ص) و کفر مردم 1، 2 ; محمّد (ص) و مردم 3 ; نگرانی محمّد (ص) 1 ; هدایتگری محمّد (ص) 3، 40 ; هشدار به محمّد (ص) 2
منافقان:
تحریفگری منافقان 45 ; جاسوسی منافقان 15، 17، 36، 45 ; حتمیت کیفر منافقان 32 ; حق ناپذیری منافقان 7، 18 ; دروغگویی منافقان 15، 18، 36، 45 ; ذلت دنیوی منافقان 42، 45 ; شایعه سازی منافقان 17 ; علایق منافقان 12، 13 ; کفر منافقان 11، 14، 17، 18، 35، 45 ; کفر منافقان صدر اسلام 6 ; کیفر اخروی منافقان 42 ; محرومیت منافقان 41 ; منافقان جاسوس 18 ; منافقان صدر اسلام 19 ; منافقان و اسلام 19 ; منافقان و علمای یهود 11 ; منافقان و محمّد (ص) 13، 16، 19، 21 ; موضعگیری منافقان 19 ; ناپاکی منافقان 35، 36، 41
ناپاکان: 35، 36، 38
نظام تعالیم دین: 28
نفاق:
پلیدی نفاق 36
هدایت:
زمینه هدایت 39 ; شرایط هدایت 40
یهود:
اطاعت از علمای یهود 11، 15 ; افشای یهود 25 ; اهداف علمای یهود 23 ; تحریفگری علمای یهود 11، 14، 15، 22، 23، 25، 26 ; تحریفگری یهود 17، 45 ; ترس علمای یهود 25 ; توطئه علمای یهود 24 ; جاسوسی یهود 15، 17، 36، 45 ; حتمیت کیفر یهود 32 ; حق ناپذیری یهود 7، 18 ; دروغگویی علمای یهود 25 ; دروغگویی یهود 15، 18، 36، 45 ; ذلت دنیوی یهود 42، 45 ; شایعه سازی یهود 17 ; عصیان علمای یهود 27 ; علایق یهود 12، 13 ; علمای یهود و تورات 27 ; علمای یهود و محمّد (ص) 21، 24، 25 ; کفر یهود 11، 14، 17، 18، 35، 45 ; کفر یهود صدر اسلام 6 ; کیفر اخروی یهود 42 ; محرومیت یهود 41 ; موضعگیری یهود 19 ; ناپاکی یهود 35، 36، 41 ; یهود جاسوس 18 ; یهود صدر اسلام 19 ; یهود و اسلام 19 ; یهود و محمد (ص) 13، 16، 19، 21، 22، 23 ; یهود و منافقان 19
تصاویر ضمیمه
