تفسیر آیات قرآن کریم – سوره بقره – آیه ۲۷۱ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاء فَهُوَ خَیْرٌ لُّکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنکُم مِّن سَیِّئَاتِکُمْ وَاللّهُ بمَا تَعْمَلُونَ خَبیرٌ

اگر صدقات را آشکارا بدهید خوب کاری است و اگر آنها را مخفی کنید و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است و [خدا به پاداش آن]بعضی از گناهانتان را از شما می زداید. و خدا به آنچه می کنید آگاه است.

 

1 ـ صدقه آشکار، عملی نیک و ارزشمند

ان تبدوا الصّدقات فنعمّا هی

 

2 ـ سود افزونتر صدقه پنهانی برای شخص انفاق کننده، نسبت به صدقه آشکار

ان تبدوا الصّدقات فنعمّا هی و ان تخفوها و تؤتوها الفقراء فهو خیر لکم

به نظر می رسد کلمه «لکم» بیانگر این معناست که صدقه پنهانی برای شخص صدقه دهنده بهتر باشد; چون احتمال ریا و امثال آن کمتر است; نه اینکه به طور کلّی صدقه پنهانی ارزشمندتر از صدقه آشکار باشد.

 

3 ـ ارزش برتر صدقه پنهانی، نسبت به صدقه آشکار

ان تبدوا ... و ان تخفوها و تؤتوها الفقراء فهو خیر لکم

بنابراینکه کلمه «لکم» قرینه برای ارزشمندتر بودن صدقه پنهانی برای شخص صدقه دهنده نباشد و به اطلاق آیه نظر شود.

 

4 ـ اولویت تأمین زندگی نیازمندان به وسیله صدقات، نسبت به سایر مصارف

ان تبدوا الصّدقات ... و ان تخفوها و تؤتوها الفقراء فهو خیر لکم

از تخصیص به ذکر «فقراء» در بین تمام مصارف ـ که قطعاً صدقات مصارف دیگری نیز دارند ـ اولویّت آنان استفاده می گردد.

 

5 ـ ارزش حفظ شخصیّت انسانها

و ان تخفوها و تؤتوها الفقراء فهو خیر لکم

به نظر می رسد از جمله حکمتهای برتری صدقه پنهانی، تأمین حفظ شخصیت و آبروی مستمندان باشد; چون هدف از صدقه، رفع نیاز مردم است و مردم به حفظ آبروی خویش نیازمندترند.

 

6 ـ بهره گیری قرآن از نفع طلبی انسان، برای عملِ به نیکیها

و ان تخفوها و تؤتوها الفقراء فهو خیر لکم

 

7 ـ صدقه پنهانی به فقرا، کفاره برخی گناهان

و ان تخفوها و تؤتوها الفقراء ... و یکفّر عنکم من سیّئاتکم

 

8 ـ آگاهی گسترده خداوند به اعمال انسان

و اللّه بما تعملون خبیر

 

9 ـ توجّه به دانایی گسترده خداوند بر اعمال، برانگیزنده آدمی به انفاق

 

ان تبدوا الصّدقات ... و اللّه بما تعملون خبیر

 

10 ـ پرهیز از ریا و منّت و آزار، از حکمتهای ارزش برتر صدقه پنهانی

لا تبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الاذی کالّذی ینفق ماله رئاء النّاس ... و ان تخفوها

در آیات سابق، پاداش انفاق را در گرو «فی سبیل اللّه» بودن و پرهیز از ریا و منّت و آزار شمرد; چون صدقه پنهانی تأمین کننده این معیار است، لذا دارای ارزش برتر خواهد بود.

 

11 ـ حسن پرداخت صدقات واجب (زکات)، به صورت آشکار و پرداخت صدقات مستحب، به صورت پنهان

ان تبدوا الصّدقات

امام باقر (ع) درباره آیه «ان تبدوا ... » فرمود: هی یعنی الزکاة المفروضة. و در پاسخ سؤال از «و ان تخفوها و تؤتوها الفقراء» فرمود: یعنی النافلة ...(1).

احکام:

فلسفه احکام 10

ارزشها: 1، 3، 5

انسان:

عمل انسان 8 ; منفعت طلبی انسان 6

انفاق:

آداب انفاق 1، 2، 3، 10 ; اولویّت در انفاق 4 ; پاداش انفاق 7 ; زمینه انفاق 9 ; فضیلت انفاق 3

انگیزش:

عوامل انگیزش 6، 9

تربیت:

روش تربیت 6

خدا:

علم خدا 8، 9

روایت: 11

زکات:

پرداخت زکات 11

شخصیّت:

ارزش شخصیّت 5

صدقه:

آداب صدقه 11 ; صدقه پنهانی 2، 3، 7، 10، 11 ; صدقه واجب 11 ; فضیلت صدقه 1، 3، 10 ; مصارف صدقه 4

علم:

آثار علم 9

عمل:

عمل صالح 1

فقیر:

تأمین فقیر 4، 7 ; نیاز فقیر 4

گناه:

کفاره گناه 7

نیکی:

زمینه نیکی 6

 

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 4، ص 60، ح 1 ; نورالثقلین، ج 1، ص 289، ح 1145.