تفسیر آیات قرآن کریم – سوره انعام – آیه ۱۱۱ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلآئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَی وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلاً مَّا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ إِلاَّ أَن یَشَاء اللّهُ وَلَـکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ

و اگر ما فرشتگان را به سوی آنان نازل می کردیم و مردگان با آنان سخن می گفتند و همه چیز را بر آنان روبرو محشور می نمودیم امکان نداشت ایمان بیاورند مگر اینکه خدا بخواهد، ولی بیشترشان نادانی می کنند.

1 نزول ملائکه بر مشرکان و سخن گفتن مردگان با ایشان، از معجزات درخواستی آنان بوده است.

لئن جاءتهم ءایة ... و لو أننا نزّلنا ... ما کانوا لیؤمنوا

ذکر نزول ملائکه و سخن گفتن با مردگان در آیه حکایت از آن دارد که این قبیل معجزات مورد درخواست مشرکان بوده است.

2 مشرکان لجوج، حتی در صورت نزول ملائکه بر ایشان، ایمان نمی آورند.

و لو أننا نزّلنا إلیهم الملئکة ... ما کانوا لیؤمنوا

3 اگر امور غیبی برای بهانه جویان و منکران آیات الهی محسوس شود، ایمان نمی آورند.

و لو أننا نزّلنا إلیهم الملئکة و کلمهم الموتی و حشرنا علیهم کل شیء قبلا ما کانوا لیؤمنوا

ملائکه، سخن گفتن مردگان، شهادت موجودات جملگی از امور غیبی هستند که حتی در فرض محسوس شدن آنها، گروهی ایمان نخواهند آورد.

4 لجاجت پیشگان، حتی در صورت سخن گفتن مردگان با ایشان و شهادت بر رسالت پیامبر (ص)، ایمان نمی آورند.

و لو أننا ... و کلمهم الموتی ... ما کانوا لیؤمنوا

5 اگر تمامی موجودات دسته دسته برانگیخته شوند و بر حقانیت پیامبر (ص) شهادت دهند، برخی کافران ایمان نمی آورند.

و حشرنا علیهم کل شیء قبلا ما کانوا لیؤمنوا

«قبلا» در این برداشت جمع «قبیل»، به معنی دسته و صنف گرفته شده است. «و القبیل الجماعة ... من اقوام شتی». (قاموس اللغة).

6 مسخ شدن قلب و ادراک کافران مایه ایمان نیاوردن ایشان، حتی با دیدن روشنترین معجزات است.

و نقلب أفئدتهم و أبصرهم ... و لو أننا نزّلنا ... ما کانوا لیؤمنوا

7 تأثیر نداشتن هر نوع معجزه در مشرکان، دلیل ارائه نشدن معجزات مورد درخواست آنان است.

و ما یشعرکم أنها إذا جاءت لایؤمنون ... و لو أننا نزّلنا ... ما کانوا لیؤمنوا

8 اگر مشیت خداوند تعلق گیرد کافران لجاجت پیشه و طغیانگر نیز ایمان خواهند آورد.

ما کانوا لیؤمنوا إلا أن یشاء الله

9 هدایت الهی و حلول ایمان در دلها قانونمند و تحت مشیت الهی است.

ما کانوا لیؤمنوا إلا أن یشاء الله

10 هیچ چیز مانع نفوذ مشیت الهی نیست.

ما کانوا لیؤمنوا إلا أن یشاء الله

تذکر به نفوذ مشیت خداوند، پس از تأکید بر نفوذناپذیری قلب کافران، بیانگر این واقعیت است که حتی چنین قلبهایی در برابر مشیت خدا تأثیرپذیر می باشد.

11 تأثیر اسباب و موجبات و زمینه های گرایش به ایمان منوط به مشیت الهی است.

ما کانوا لیؤمنوا إلا أن یشاء الله

12 برخی مشرکان و کافران عنود، با نقش مشیت الهی در تأثیر اسباب آشنا بودند.

ما کانوا لیؤمنوا إلا أن یشاء الله و لکن أکثرهم یجهلون

13 اغلب درخواست کنندگان نزول معجزات از تأثیر نداشتن آن بر کافران آگاهی نداشتند.

ما کانوا لیؤمنوا إلا أن یشاء الله و لکن أکثرهم یجهلون

مرجع ضمیر در «أکثرهم» می تواند مؤمنانی باشد که خواهان نزول آیات و اجابت درخواست مشرکان بودند، چنانچه در آیات قبل نیز این احتمال یاد شد.

14 بسیاری از منکران معاند به تأثیر نداشتن هیچ آیه و معجزه ای در قلب خویش ناآگاه هستند.

و لکن أکثرهم یجهلون

متعلق «یجهلون» در کلام مذکور نیست.، ولی به قرینه موضوعات مطرح شده در آیه متعلق آن می تواند چنین باشد: «یجهلون عدم إیمانهم». مرجع ضمیر «أکثرهم» در این برداشت همان مشرکانی هستند که قسم یاد می کردند که در صورت نزول آیتی ایمان خواهند آورد.

15 ناآگاهی اغلب مشرکان لجوج به تعیین کننده بودن مشیت الهی جهت متمایل ساختن آنان به ایمان

ما کانوا لیؤمنوا إلا أن یشاء الله و لکن أکثرهم یجهلون

متعلق «یجهلون» می تواند «مشیة الله» باشد، یعنی اکثر مشرکان به نقش مشیت الهی ناآگاه بودند.

16 جهل مایه لجاجت و مقاومت در برابر حق است.

ما کانوا لیؤمنوا ... و لکن أکثرهم یجهلون

17 المروی عن أهل البیت (ع) فی قوله تعالی: « ما کانوا لیؤمنوا إلا أن یشاء الله»، ان یجبرهم علی الإیمان.(1)

از خاندان رسالت علیهم السلام درباره سخن خداوند «إلا أن یشاء الله» روایت شده است: مقصود این است که آنان ایمان نمی آورند مگر آنکه خدا مجبورشان کند.

آیات خدا:

هدایتخناپذیری مکذّبان آیات خدا 3

ایمان:

زمینه ایمان 11; عوامل ایمان 9، 15; موانع ایمان 6

بهانه جویان:

هدایتخناپذیری بهانه جویان 3

جهل:

آثار جهل 16

حق:

عوامل حق ستیزی 16

خدا:

مشیّت خدا 8، 9، 10، 11; نقش مشیّت خدا 15; هدایت خدا 9

روایت: 17

عوامل طبیعی:

تأثیر عوامل طبیعی 11، 12

قلب:

آثار مسخ قلب 6

کافران:

ایمان کافران طغیانگر 8; ایمان کافران لجوج 8; بی تأثیری معجزه بر کافران 3، 5، 6، 13; جهان بینی کافران 12; کافران و مشیّت خدا 12; کافران هدایتخناپذیر 5; مسخ قلب کافران 6; هدایتخناپذیری کافران 6

لجاجت:

عوامل لجاجت 6

لجوج:

بی تأثیری معجزه بر لجوج 4

مؤمنان:

جهل اکثریت مؤمنان 13

محمّد (ص):

گواهان نبوت محمّد (ص) 4; گواهی بر حقّانیت محمّد (ص) 5

مشرکان:

بی ایمانی مشرکان 17; بی تأثیری معجزه بر مشرکان 2، 7، 14; جهان بینی مشرکان 12; جهل اکثریت مشرکان 14، 15; خواسته های مشرکان 1; ردّ معجزه اقتراحی مشرکان 7; شرک مشرکان 2; لجاجت مشرکان 2; مشرکان لجوج 15; مشرکان و مشیّت خدا 12

معجزه:

درخواست معجزه 1; درخواست معجزه تکلم مردگان 1; درخواست معجزه نزول ملائکه 1; معجزه اقتراحی 1، 13; معجزه تکلم مردگان 4

هدایت:

قانونمندی هدایت 9

 

پی‌نوشت‌ها:

1. مجمع البیان، ج 4، ص 542; نورالثقلین، ج 1، ص 758، ح 243.