تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نسا – آیه ۶۶ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَلَوْ أَنَّا کَتَبْنَا عَلَیْهِمْ أَنِ اقْتُلُواْ أَنفُسَکُمْ أَوِ اخْرُجُواْ مِن دیَارِکُم مَّا فَعَلُوهُ إِلاَّ قَلِیلٌ مِّنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُواْ مَا یُوعَظُونَ بهِ لَکَانَ خَیْرًا لَّهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبیتًا

و اگر بر آنان مقرّر می کردیم که خودتان را بکشید یا از دیارتان بیرون بروید جز اندکیشان آن را انجام نمی دادند و اگر آنچه را به آن پند داده می شوند انجام می دادند برایشان بهتر بود و بیشتر موجب تثبیت ایمان آنان می شد.

 

1 خداوند هرگز امت اسلام را به خودکشی و ترک خانه و کاشانه، فرمان نداده است.

و لو انّا کتبنا علیهم ان اقتلوا انفسکم او اخرجوا من دیارکم

مراد از ترک خانه و کاشانه، که با لفظ «اخرجوا من دیارکم» بیان شده، معنایی است که عنوان هجرت بر آن صدق نکند.

 

2 ضرورت تسلیم در برابر فرامین خداوند، حتی در صورت فرمان او به خودکشی و ترک خانه و کاشانه

و یسلّموا تسلیماً. و لو انّا کتبنا علیهم ان اقتلوا انفسکم او اخرجوا من دیارکم

 

3 تنها گروهی اندک از مردم، پذیرای حکم خودکشی و ترک خانه و کاشانه در صورت فرمان الهی به آن

و لو انّا کتبنا علیهم ان اقتلوا انفسکم ... ما فعلوه الّا قلیل منهم

 

4 خداوند هرگز خودکشی و یا ترک خانه و کاشانه را، شرط قبول توبه مسلمان قرار نداده است.

و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم ... و لو انّا کتبنا علیهم ان اقتلوا انفسکم او اخرجوا من دیارکم

با توجه به آیات قبل که شرط قبولی توبه را حضور در پیشگاه رسول خدا دانست، می توان گفت این آیه در صدد نفی اشتراط توبه مسلمانان به خودکشی و خروج از دیار است ; به خلاف برخی از امتهای گذشته که در برخی موارد این دو امر شرط قبولی توبه آنان بوده است.

 

5 رویگردانی مردم جز گروهی اندک از توبه در صورت مشروط بودن آن به خودکشی و یا ترک خانه و کاشانه

و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤک فاستغفروا اللّه ... و لو انّا کتبنا ... ما فعلوه الّا قلیل منهم

 

6 بسیاری از مردم آمادگی جانبازی و نبرد با خویشان و هجرت در راه خدا را ندارند.*

و لو انّا کتبنا علیهم ان اقتلوا انفسکم او اخرجوا من دیارکم ما فعلوه الّا قلیل منهم

برخی برآنند که مراد از «اقتلوا انفسکم»، جهاد و مراد از «اخرجوا من دیارکم»، هجرت است و تعبیر از جهاد به قتل نفس بدان جهت است که در زمان نزول آیه غالباً مسلمانان باید با خویشان خود نبرد می کردند.

 

7 وابستگی انسان به خویش، شهر و دیار (خانه و کاشانه) مانعی جهت تسلیم در برابر خداوند

و یسلّموا تسلیماً. و لو انّا کتبنا ... ما فعلوه الّا قلیل منهم

 

8 اوامر و نواهی الهی بر پایه مصالح و مفاسد انسانها جعل شده است.

و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به لکان خیراً لهم

 

9 خیر و سعادت انسان در گرو عمل به احکام الهی

و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به لکان خیراً لهم

 

10 احکام الهی (اوامر و نواهی) مواعظ خداوند هستند.

و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به لکان خیراً لهم

 

11 ثبات و پایداری در ایمان از نتایج عمل به احکام و مواعظ الهی

و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به لکان خیراً لهم و اشدّ تثبیتاً

متعلق «تثبیتاً» به قرینه آیات قبل، ایمان گرفته شده است.

 

12 ارجاع داوری به پیامبر، خشنودی از حکم وی و تسلیم کامل در برابر ایشان، سعادت و ثبات ایمان را در پی خواهد داشت.

فلا و ربّک ... و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به لکان خیراً لهم و اشدّ تثبیتاً

بنابر اینکه «ما یوعظون» مطالب بیان شده در آیه قبل باشد و نه قتل و هجرت.

 

13 سعادت متخلفان از فرمان خدا و رسول و ثبات آنان در ایمان، در گرو حضورشان نزد پیامبر (ص) و درخواست وساطت آن حضرت برای غفران الهی

و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم ... و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به لکان خیراً لهم و اشدّ تثبیتاً

 

14 عمل دارای تأثیر در نفس انسان

و لو انّهم فعلوا ... اشدّ تثبیتاً

احکام:

فلسفه احکام 8

ایمان:

استقامت در ایمان 11 ; عوامل استقامت در ایمان 12

تسلیم:

اهمیت تسلیم 2 ; موانع تسلیم 7

تکلیف:

آثار عمل به تکلیف 9، 11

توابین: 5

توبه:

با تبعید 5 ; توبه با خودکشی 5 ; شرایط قبول توبه 4 ; موانع توبه 5

خدا:

آمرزش خدا 13 ; اطاعت از خدا 3 ; اوامر خدا 1، 3، 10 ; تسلیم به خدا 2 ; عصیان از خدا 13 ; مصالح اوامر خدا 8 ; موعظه خدا 10، 11 ; نواهی خدا 8، 10

سعادت:

عوامل سعادت 9، 12، 13

علاقه:

آثار علاقه 7

عمل:

آثار عمل 14

گروههای اجتماعی: 3، 5

متخلّفان:

توبه متخلّفان 13

محمّد (ص):

تسلیم به محمّد (ص) 12 ; فضایل محمّد (ص) 13 ; قبول قضاوت محمّد (ص) 12

مردم:

اکثریّت مردم 6

مسکن:

علاقه به مسکن 7

مسلمانان:

مسؤولیت مسلمانان 1

وطن:

علاقه به وطن 7

هجرت:

در راه خدا 6