تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نسا – آیه ۶۴ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بإِذْنِ اللّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا
و ما هیچ رسولی را نفرستادیم مگر برای انیکه به اذن خدا از او اطاعت کنند، و اگر آنان (منافقان) وقتی به خود ستم کردند نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر برایشان طلب آمرزش می کرد خدا را آمرزگار و رحیم می یافتند.
1 بعثت رسولان الهی برای اطاعت مردم از آنان است.
و ما ارسلنا من رسول الّا لیطاع باذن اللّه
2 افعال الهی، دارای هدف و غرض
و ما ارسلنا ... الّا لیطاع
3 تنها اذن الهی، مجوّز اطاعت از غیر اوست.
و ما ارسلنا من رسول الّا لیطاع باذن اللّه
4 اطاعت از پیامبر (ص)، در طول اطاعت از خداوند است.
و ما ارسلنا من رسول الّا لیطاع باذن اللّه
5 هیچ حکومتی جز در چارچوب قوانین الهی، مشروعیّت ندارد.
و ما ارسلنا من رسول الّا لیطاع باذن اللّه
6 مراجعه به طاغوت و دادگاههای ناصالح برای داوری، ستم به خویشتن است.
یریدون ان یتحاکموا ... و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم
7 سرپیچی از فرامین پیامبر (ص)، گناه، نفاق و ستم بر خویشتن است.
و ما ارسلنا من رسول الّا لیطاع باذن اللّه و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم
مراد از ظلم در «اذ ظلموا» به قرینه «لیطاع»، مخالفت با رسول خدا (ص) است و با توجّه به آیات قبل که اعراض کنندگان از رسول (ص) را منافق شمرده، می توان گفت هر گونه مخالفتی با رسول خدا (ص) و اعراض از او، نوعی نفاق است.
8 گذشت از گناه نقض حاکمیّت پیامبر(ص)، در گرو پذیرفتن حاکمیّت کامل آن حضرت است.
یریدون ان یتحاکموا ... و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤک فاستغفروا اللّه
مراجعه منافقان به طاغوت، نقض حاکمیّت پیامبر (ص)، و جمله «جاؤک ... »، کنایه از پذیرفتن حاکمیّت پیامبر است ; چون ظاهراً صرف آمدن نزد رسول خدا، موضوعیّت ندارد.
9 گذشت از گناه نقض کنندگان حاکمیّت پیامبر (ص)، در گرو توبه آنان به درگاه خدا و قبول آنان از سوی پیامبر (ص) است.
یریدون ان یتحاکموا ... و لو انّهم اذ ظلموا ... لوجدوا اللّه توّاباً
جمله «و استغفر لهم الرّسول» می تواند کنایه از این باشد که قبول توبه آنان «لوجدوا اللّه توّاباً» در صورتی است که پیامبر (ص) بازگشت آنان را بپذیرد.
10 شرط گذشت از گناه نقض کنندگان حاکمیّت پیامبر (ص)، استغفار پیامبر (ص) برای آنهاست.
و لو انّهم اذ ظلموا ... و استغفر لهم الرّسول ... لوجدوا اللّه توّاباً
11 پذیرش توبه نقض کنندگاان حاکمیّت اسلامی، در صلاحیّت رهبری است.
و لو انّهم ... جاؤک فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرّسول
12 پذیرش توبه نقض کنندگان حاکمیّت اسلامی، در گرو بیعت مجدّد با رهبری است.
و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤک فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرّسول
13 نقش استغفار پیامبر (ص) در پذیرش توبه خطاکاران از سوی خداوند
فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرّسول لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
14 لزوم استغفار، توبه و تدارک گذشته، در صورت ارتکاب گناه
و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤک
گناه مورد بحث در آیه، اعراض از پیامبر (ص) است و پذیرش توبه این گناه را مشروط به روی آوردن (جاؤک) به پیامبر (ص) کرده که همان جبران گذشته است.
15 راه بازگشت و توبه برای خطاکاران و حتی منافقان، باز و گشوده است.
و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤک ... لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
16 استغفار (طلب آمرزش گناه)، موجب جلب رحمت الهی و پذیرش توبه و بخشش گناه
فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرّسول لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
17 خداوند، توّاب (توبه پذیر) و رحیم (مهربان) است.
لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
18 امید پذیرش توبه و نزول رحمت الهی برای همگان، حتّی منافقان
رایت المنافقین یصدّون ... فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرّسول لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
19 ایجاد امید به دنبال توبیخ، از روشهای تربیتی و هدایتی قرآن
اعرض عنهم و عظهم ... لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
20 توبه و استغفار، زمینه درک و احساس توّابیت و رحیمیّت خداوند
فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرّسول لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
جمله «لوجدوا اللّه» به این معناست که آدمی پس از توبه خود، متوجّه می شود که خداوند گناهانش را آمرزیده و گویا در خود احساس سبک شدن از گناه را می یابد.
21 نقش وساطت و شفاعت پیامبر (ص) در جلب رحمت الهی بر بندگان
و لو انّهم اذ ظلموا ... و استغفر لهم الرّسول لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
22 مقام والای پیامبر (ص) در پیشگاه خداوند
و استغفر لهم الرّسول لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
از اینکه خداوند پذیرش توبه بندگان را مشروط به استغفار رسول برای آنان کرده، مقام والای او نزد خداوند معلوم می شود.
23 پذیرش توبه خطاکاران، باید همراه مهر و محبّت به آنان باشد.
و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم ... لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
توصیف خداوند به «رحیماً»، پس از «تواباً»، می رساند که انسان نباید آنگاه که فردی را پذیرفت و از خطایش درگذشت، مهر و لطف خویش را از او دریغ دارد.
24 قابلیّت، شرط بهره مندی از تجلّی صفات الهی
و استغفر لهم الرّسول لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
جمله «لوجدوا اللّه» به این معناست که اگر بندگان گنهکار توبه و استغفار نکنند، یعنی قابلیّتی در آنان نباشد، «توّاب» و «رحیم» بودن خداوند را نمی یابند و شامل حال آنان نمی شود ; نه اینکه خداوند «تواب» و «رحیم» نیست.
25 گناه، حجابی بین انسان و بهره گیری او از جلوه رحمت الهی
و لو انّهم اذ ظلموا ... لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً
استغفار:
آثار استغفار 16، 20 ; اهمیّت استغفار 14
اسماء و صفات:
توّاب 17 ; رحیم 17
اطاعت:
آثار اطاعت 8 ; اطاعت از غیر خدا 3
امیدواری:
اهمیت امیدواری 18، 19
انبیا:
اطاعت از انبیا 1 ; فلسفه بعثت انبیا 1
تربیت:
امیدواری در تربیت 19 ; روش تربیت 19 ; سرزنش در تربیت 19
توبه:
آثار توبه 9، 20 ; آداب قبول توبه 23 ; اهمیّت توبه 14 ; قبولی توبه 11، 12، 13، 16، 18
حکومت:
رد حکومت اسلامی 11، 12 ; ملاک مشروعیّت حکومت 5
خدا:
اذن خدا 3 ; اطاعت از خدا 4 ; تجلّی صفات خدا 24 ; توبه خدا 17، 20 ; رحمت خدا 20 ; عمومیت رحمت خدا 18 ; موانع رحمت خدا 25 ; موجبات رحمت خدا 16، 21 ; مهربانی خدا 17 ; هدفداری افعال خدا 2
دادگاه:
ناصالح 6
رهبری:
بیعت با رهبری 12 ; نقش رهبری 11
طاغوت:
قضاوت طاغوت 6 ; مراجعه به طاغوت 6
ظلم:
به نفس 6، 7 ; موارد ظلم 6
عفو:
شرایط عفو 10
گناه:
آثار گناه 25 ; آمرزش گناه 16 ; توبه از گناه 14 ; جبران گناه 14 ; عفو گناه 8، 9، 10 ; موارد گناه 7
گناهکار:
توبه گناهکار 15، 23
لیاقت:
نقش لیاقت 24
محمّد (ص):
استغفار محمّد (ص) 10، 13 ; اطاعت از محمّد (ص) 4، 8 ; تقرّب محمّد (ص) 22 ; حکومت محمّد (ص) 8، 9، 10 ; عصیان از محمّد (ص) 7 ; فضایل محمّد (ص) 22 ; نقش شفاعت محمّد (ص) 21
مقرّبان: 22
منافقان:
توبه منافقان 15، 18
نفاق:
موارد نفاق 7
تصاویر ضمیمه
