تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نسا – آیه ۶۳ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

أُولَـئِکَ الَّذینَ یَعْلَمُ اللّهُ مَا فِی قُلُوبهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِی أَنفُسهِمْ قَوْلاً بَلِیغًا

اینان کسانی اند که خدا آنچه را در دلهایشان است می داند، پس، از آنان اعراض کن و اندرزشان ده و با آنان سخنی بگوی که در دل هایشان نفوذ کند.

 

1 خداوند، آگاه به اسرار درونی منافقان

اولئک الّذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم

 

2 خداوند، آگاه به نیّات و اسرار درونی انسان

یعلم اللّه ما فی قلوبهم

 

3 عذرتراشیهای بی پایه منافقان، در مورد عملکرد ناروای خود در برابر پیامبر (ص)

ان اردنا الّا احساناً و توفیقاً. اولئک الّذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم

 

4 دروغگویی منافقان، در ادعای خیرخواهی و صلحجویی

ان اردنا الّا احساناً و توفیقاً. اولئک الّذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم

 

5 دوگانگی نیّت و گفتار منافقان

ان اردنا الّا احساناً و توفیقاً. اولئک الّذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم

 

6 نیات پلید و پنهان منافقان، در مراجعه به طاغوت و اعراض از پیامبر (سنّت)

ان یتحاکموا الی الطّاغوت ... ان اردنا الّا احساناً و توفیقاً. اولئک الّذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم

 

7 هشدار خداوند به منافقان مبنی بر افشای نیات پلید آنان

اولئک الّذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم

ابهام در «ما فی قلوبهم» گویای این معناست که منافقان در مراجعه به طاغوت نیّتهای پلیدی در دل داشتند که تنها خدا از آن آگاهی داشت.

 

8 پیامبر (ص)، موظّف به چشمپوشی از خطای کسانی که از مراجعه به طاغوت، اظهار ندامت کردند.

ثم جاؤک یحلفون باللّه ان اردنا الّا احساناً ... فاعرض عنهم

کلمه «اعراض»، به قرینه «عظهم» (آنان را نصیحت کن»، به معنای اعراض از عقوبت و خطای آنان است، نه به معنای دوری از آنان.

 

9 پیامبر (ص)، موظّف به موعظه منافقانی که از مراجعه به طاغوت اظهار ندامت کردند.

یریدون ان یتحاکموا الی الطّاغوت ... فاعرض عنهم و عظهم

 

10 شرح صدر، گذشت و تحمّل برخوردهای مخالفین، از وظایف رهبران الهی

اولئک الّذین ... فاعرض عنهم و عظهم و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغاً

 

11 روش برخورد پیامبر (ص) با منافقان، برخاسته از تعلیم خداست.

اولئک الّذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم فاعرض عنهم و عظهم و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغاً

 

12 لزوم هشیاری پیامبر و رهبران الهی، در برخورد با شگردهای منافقان

ان اردنا الّا احساناً و توفیقاً. اولئک الّذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم فاعرض عنهم

خداوند قبل از دستور به گذشت و موعظه، به پیامبر (ص) می آموزد که عذر منافقان دروغ و بی پایه است تا به این وسیله وی را متوجّه شگردهای آنان سازد و موعظه را بر این اساس، پایه ریزی نماید.

 

13 موضعگیری سازنده، همراه با پند و اندرز پنهانی، روش برخورد با منافقان

فاعرض عنهم و عظهم و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغاً

چنانچه «فی انفسهم» متعلّق به «قل» باشد، به این معناست که این گفتار پندآموز تو باید در بین خود آنان و به دور از چشم دیگران باشد.

 

14 موعظه باید به گونه ای باشد که در وجود شنونده کارگر اُفتد.

و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغاً

با توجّه به این احتمال که «فی انفسهم» متعلق به «بلیغاً» باشد، معنای جمله چنین است: به آنان سخنی بگو که مؤثر در جان آنان باشد.

 

15 برخورد با گروهها و قشرهای جامعه، باید بر اساس آگاهی و اطلاعات صحیح از آنان باشد.

اولئک الّذین یعلم اللّه ما فی قلوبهم فاعرض عنهم

چون خداوند نخست پیامبرش را به درون و نیّت منافقان آگاه ساخت و آنگاه دستورات لازم و نحوه برخورد را به او خاطر نشان ساخت.

 

16 لزوم دوری جستن از منافقین مخالفت کننده با حکم خدا و رسول (ص)، به دلیل نگون بختی و گرفتاری ایشان به عذاب الهی

و اذا قیل لهم تعالوا الی ما انزل اللّه و الی الرّسول ... فاعرض عنهم

امام کاظم (ع) در بیان علت لزوم اعراض از منافقان فرمود: فقد سبقت علیهم کلمة الشّقاء و سبق لهم العذاب ... .(1)

انسان:

اسرار انسان 2

پشیمانی:

اظهار پشیمانی 8، 9

خدا:

تعالیم خدا 11 ; عذاب خدا 16 ; علم غیب خدا 1، 2

خطاء:

عفو خطاء 8

روابط اجتماعی: 15

روایت: 16

رهبری:

زیرکی رهبری 12 ; مسؤولیت رهبری 10، 12

زیرکی:

اهمیت زیرکی 12

سنّت:

اعراض از سنّت 6

شرح صدر:

اهمیت شرح صدر 10

طاغوت:

مراجعه به طاغوت 8، 9

عفو:

اهمیّت عفو 10

محمّد (ص):

اعراض از محمّد (ص) 6 ; محمّد (ص) و منافقان 11، 12 ; مخالفان محمّد (ص) 16 ; مسؤولیت محمّد (ص) 8، 9

منافقان:

اسرار منافقان 1 ; اعراض از منافقان 16 ; افشای منافقان 7 ; برخورد با منافقان 11 ; پشیمانی منافقان 9 ; خطر منافقان 16 ; خیرخواهی منافقان 4 ; دروغگویی منافقان 4 ; روش برخورد با منافقان 13 ; روش برخورد منافقان 4 ; صلحخطلبی منافقان 4 ; عذاب منافقان 16 ; عذرخواهی منافقان 3 ; عمل منافقان 3 ; مکر منافقان 12 ; منافقان و محمّد (ص) 3، 6 ; موعظه به منافقان 9، 13 ; نفاق منافقان 5 ; نیّت منافقان 6، 7 ; هشدار به منافقان 7

موضعگیریها: 13

موعظه:

آداب موعظه 14

 

پی نوشت ها:

1. کافی، ج 8، ص 184، ح 211 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 387، ح 3 ; نورالثقلین، ج 1، ص 509، ح 368 ; تفسیر عیاشی، ج 1، ص 255، ح 183.