سخنرانی آیت الله هاشمی رفسنجانی در دیدار چند تن از مسئولان امور قرآنی کشور
بسم الله الرحمن الرحیم
این موضوع مدتی است که مطرح است. برای خودم هم به صورت ذهنی مطرح است. نباید به دنبال کارهای تکراری برویم، چون در این مسائل علمای زیادی هستند که می‌توانند بحث کنند و نظر بدهند. مدتی است که به فکر افتادم. در جامعه تحقیقاتی جای تفسیر راهنما را خالی می‌دیدم که این کار انجام شد. الان جای تفسیر در صدا و سیما خالی است. باید درخصوص سبک و شیوة کار با شما مشورت کنیم. من احساس می‌کنم که سیر قانونگذاری قرآن در تاریخ ما تنظیم نشده است.
احکام بسیاری در قرآن آمده است. اکثر مواردی که در فقه ما هست، در قرآن جایگاهی دارد. اینکه از زمان بعثت پیامبر (ص) تا پایان عمر ایشان که گفتند «الیوم اکملت لکم دینکم» چگونه مسائل نماز، زکات، ازدواج، طلاق و ... شروع و تکمیل شد تا از این طریق ما بتوانیم تاریخ قانونگذاری قرآنی را به دست بیاوریم، معلوم نیست.
اگر این بحث را در کشور و انقلاب ایجاد کنیم، مبنای بسیار خوبی برای تحقیقات بعدی و به مرور زمان تکمیل خواهد شد. فعلاً در مباحث احکام است که در بخشهای اخلاقی، عقیدتی، فقهی و اجتماعی است. مشخص شدن تاریخ قطعی نزول آیات و سوره‌های قرآن تقریباً غیرممکن است.
به هر حال می‌توان یکی از نظرات را در این مورد پذیرفت که اختلاف هست. عده‌ای مثل مهندس بازرگان، مصریها و دانشگاهی‌ها روی آن کار کرده‌اند، ولی چیزی که من می‌خواهم در آنها نیست و نیاز است که خودم کار بیشتری انجام بدهم. اگر بتوانیم این بحث را بصورت زنده مطرح کنیم و فضای تاریخی و شأن نزول آنها را بگوئیم، کاری ماندگار خواهد بود. باید حاشیه‌های اجتماعی برای آن درست می‌کنیم که جنبه‌های مختلفی داشته باشد تا اقشار متوسط بتوانند آن را درک کنند. مثلاً می‌توانیم احکام نماز را پی‌گیری و کامل کنیم، دربارة سایر موارد مثل زکات، معاملات و ... هم می‌توان با آیات الاحکام انجام داد.
آیات الاحکام را به دو صورت نوشتند. یک بار به ترتیب قرآن نوشتند که از سورة فاتحه شروع و تا آخر قرآن را بحث کردند. برخی طبق بابهای مختلف مثل طهارت و زکات جلو رفتند. چیزی که من به دنبال آن هستم، این است که بفهمیم سیر صعودی و تکاملی احکام قرآنی در 23 سال عمر پیامبر (ص) چگونه بوده است، احیاناً در این بحث به ادیان دیگر هم برخورد می‌کنیم، چون برخی از احکامی که مطرح می‌کنیم، در ادیان دیگر و در جزیره العرب هم سابقه عمل دارد. به نظرم این بحث می‌تواند بخشی از فضای خالی این موضوع را پر کند.
نکته دوم شیوه بحث است که باید در این جلسه با شما مشورت کنیم. یک راه این است که من ابتدا مطالب را آماده کنم و بصورت مصاحبه، خطابه و انفرادی بگویم. راه دیگر بصورت گروهی است که چند نفر را مشخص و بحثی را مطرح کنیم و به نتیجه‌ای برسیم.
شیوه دیگر بصورت دستجمعی و گروهی است که ما برای آنها بحث کنیم و آنها هم مباحثه کنند و سپس به جمع‌بندی برسیم. شما هم می‌توانید راههای دیگری را پیشنهاد کنید.
○ آیا فکر می‌کنید که به نتیجه برسیم؟
● فکر می‌کنم قابل جمع‌بندی است، یعنی وقتی بحث نماز را شروع می‌کنیم، همه مقاطع آن را بررسی می‌کنیم. در این روش بحثهای فقهی پیش می‌آید و اختلاف شیعه و سنی در این موارد مطرح می‌شود و نظر خود را می‌گوییم و نظر آنها را نقد می‌کنیم. این بستگی به موضوعات، سیاست و کشش جامعه دارد.
○ این بحث در جای خود مفید است، ولی نتایج آن برای عموم نامشخص است. یک کار آکادمیک است و بحث رسانهای نیست. تفسیر آقای جوادی آملی برای طلاب و خبرگان بیشتر مفید است.
تفسیرهای سطحی و گذرا هم داریم. تفسیری که استانداردهای خاص داشته باشد، وجود ندارد و خلاء آن وجود دارد.
○تفسیرهای ترتیبی و یا سایر موارد به صورت ترتیبی در رسانه نتیجه خوبی ندارد. لذا یا باید در بخشی از بحث و یا به صورت موضوعی پیش برویم.
● روی موضوعات مختلف بحث شده است. در بحثهای تفسیری آقای قرائتی استفاده اجتماعی زیاد است. ما می‌خواهیم محصول ماندگاری را ارائه بدهیم که خلائی را پر کند.
در بحث نماز و آیات مربوط به آن، دهها آیه تفسیر می‌شود و موجب آگاهی بیشتر مردم خواهد شد. اگر بحث زکات و مسائل مالی را مطرح کردیم، همراه فتاوای اهل سنت و سیر تاریخی خواهد بود و مردم هم بعد از چند جلسه به نتیجه می‌رسند و از ماهیت و چگونگی آن مطلع می‌شوند و فلسفه آن را درک می‌کنند و آیات مربوط به زکات هم مشخص می‌شود. در مورد حج مطالب بسیاری نوشتیم و سابقه زیادی دارد و مردم هم در این بحثها به مطالب زیادی از آیات قرآن می‌رسند که در مورد حج است. این بحثها برای طلاب، دانشجویان و عموم مردم قابل استفاده است. اگر ما بخواهیم هر یک از آنها را شروع کنیم، ابتدا باید نمونه‌ای را خلق و روی آن مشورت کنیم تا مشخص شود که مناسب کار رسانهای است یا خیر؟
من خودم این کار را آماده می‌کنم. مثلاً در سورة علق کسانی که مخالف نماز خواندن بودند، مورد سرزنش واقع شدند. من از اینجا می‌خواهم کار را شروع کنم که آیا پیامبر (ص) قبل از بعثت نماز می‌خواندند یا خیر، که بحثی تاریخی و مهم است و حتماً برای دیگران جذابیت دارد.
در همینجا به حضرت ابراهیم می‌رسیم که نماز می‌خواندند، پس سابقه‌ای اساسی و مستند در ادیان داریم. وقتی آیات آن را ذکر کنیم، مشخص می‌شود که پیامبر (ص) نماز می‌خواندند. همین بحث را در جزیره العرب هم بررسی می‌کنیم. مسأله‌ای اختلافی هم هست، وقتی که آیه «اقرا باسم ربک الذّی خلق... » را گفت احتمالاً نماز در همان جلسات اول به پیامبر (ص) آموخته شده است و اگر این‌گونه باشد، پس سوره فاتحه باید در ابتدا نازل شده است.
لذا این بحثی تاریخی، علمی و قرآنی است که ریزه کاری‌هایش برای مستمعین جاذبه دارد. پس به این نتیجه می‌رسیم که پیامبر (ص) در همان روزهای اول نماز شروع به نماز خواندن کردند و حضرت خدیجه و حضرت علی (ع) به پیامبر (ص) اقتدا کردند. اینکه نماز جماعت از اول بود و یا اینکه سلیقه پیامبر (ص) بود، بحثهایی را در پی خواهد داشت. در همین آیات به شکل انجام نماز هم می‌رسیم. خوشبختانه در کتب سیره اهل سنت به این ریزه‌کاری‌ها توجه شده است.
لذا سیر تاریخی آن در مکه و مدینه را پی‌گیری می‌کنیم و به نتیجه می‌رسیم. پس این کار شدنی است و در این سیر، آیات قرآن تفسیر میدانی می‌شوند. اگر این کار بخواهد ادامه پیدا کند، باید در رشته‌های مختلف از کمیته‌هایی کمک بگیریم که این مطالب را برای ما تنظیم کنند.
بنابراین در این بحث باید خودم قدری پیش بروم و نمونه‌ای را در این موضوعات آماده و نتیجه‌گیری کنیم که به درد کار رسانهای می‌خورد یا خیر. از سیرة اهل سنت، مطالبی را که به درد ما می‌خورد، انتخاب می‌کنیم. در سیرة این هشام نکات برجسته و خوبی هست. اگر همین بحثها را بخواهیم در نمازجمعه برای مخاطبین مطرح کنیم، سلسله خطبه‌های زیادی خواهد شد و شاید برای همه قابل فهم نباشد. لذا این بحث موضوعی و خاص است که می‌خواهیم نتیجه‌ای علمی از آن بگیریم.
دراین مسیر استفاده‌های متعددی خواهیم کرد. هر درسی یک جمع‌بندی خواهد داشت که مستمع مشکلی نداشته باشد. این ذهنیت تدوینی خودم هست. هر جلسه هم در حد نیم ساعت باشد که به نتیجه برسیم.
برای جذابیت بحثها باید سئوال و جوابی باشد و دیگران هم وارد بحث شوند که برای بیننده جذاب باشد. اگر ما بخواهیم به صورت چند نفری جلسه را پی بگیریم، باید وارد بحث شویم و پاسخ بدهیم.
پس می‌توانیم عده‌ای را انتخاب کنیم که موضوعاتی را بپذیرند و تحقیق کنند و از آن در همین جلسات دفاع کنند. یعنی جلسه توضیح و دفاع باشد.
باید خطبه‌ای را آماده کنم و کسانی که می‌خواهند وارد بحث شوند، آماده شوند. چون موضوعات قرآنی و احکام زیاد است، می‌توانیم در هر جلسه از افراد مختلف استفاده کنیم. محوریت جلسه حفظ خواهد شد. شما خودتان را آماده کنید و من هم نمونه‌ای را آماده می‌کنم و شیوه اجرای آن را با هم انتخاب می‌کنیم.
○ ما دو برنامه 30 دقیقه‌ای را ضبط می‌کنیم که شما هم ببینید. لذا شما وقتی را مشخص کنید و برنامه را ببندیم.
● حدود یک ماه دیگر مقدمه بحث را می‌گویم تا شاکله بحث را مشخص کنیم. در جلسه بعدی موضوع را مطرح می‌کنیم که دو نفر دیگر هم باشند. این کار را خودم بصورت مشخص شروع کردم و می‌خواهم در اواخر عمرم سرو کارم با قرآن بیشتر باشد. مسائل فقهی هم جزو تخصصهای من بود که می‌خواهم روی آن کار کنم. چون می‌دانم این مسائل مورد نیاز جامعه است.
موضوع کلی بحث ما سیر قانونگذاری در قرآن است که ممکن است چندین سال طول بکشد. ما می‌خواهیم سیر قوانین قرآنی را بررسی کنیم. در اینجا با فتاوای اهل سنت، مشی اهل بیت را در این موارد بررسی می‌کنیم که جای نگرانی نیست، مسائلی که مطرح می‌شود؛ سیر تاریخی و موضوعی است که برای بیننده جذاب است.
وقتی که وارد بحث شوم، در چندین کمیته نیاز به محقق داریم که بعضی از موارد را به آنها بدهیم که کار بکنند. در مسئله خبرگان زیاد حساسیت ندارند. فعلاً چون لازم نمی‌دانم، قصد دارم نیایم. ریاست جمهوری با خبرگان بسیار فرق دارد، الان هم فهمیدیم که درست تشخیص داده بودیم، در خبرگان مشکلی نیست، همه کسانی که هستند، طرفدار ولایت فقیه هستند.
ما در دورة جدید قانونی گذراندیم که نهادهای زیر نظر رهبری مثل صدا و سیما، نمایندگان دانشگاهها و ... در هر اجلاس گزارش بدهند و خبرگان نقادی کنند و آنها هم جواب بدهند، به همین شیوه در اولین جلسه آقای لاریجانی را دعوت کردیم، آقای فروزنده را دعوت کردیم که نیامدند. بعد با رهبری صحبت کردم که ظاهراً مخالف این قانون بودند، چون همه کشور زیر نظر رهبری هست. مجمع تشخیص هم یکی از جاهائی بود که باید در بحث نظارت سیاستهای کلی نظام پاسخ بدهد.
در قم فردی می‌خواست سئوالی مطرح کند که جمعیت حساس شدند که پس از او فرد دیگری بلند شد که او را زدند و این کار خوبی نبود. در همین فاصله چهار نفر بلند شدند که سئوال کنند، در آنجا من تردید داشتیم که ماجرا چیست، بعد مدیر کل اطلاعات آقای خطیب آمد و گفت: اینها از بچه‌های آقای مصباح هستند. قبلاً هم به آنها تذکر داده بودند، چون برنامه پخش مستقیم بود، هدفشان این بود که مسائلی را از طریق رسانه مطرح کنند. ما هم با آقای مصباح مشکلی نداریم. در آن جلسه هم مردم حرکت کردند.
چهره‌های ماندگار را هم می‌پسندم، در جامعه افرادی هستند که حقشان است، مطرح شوند، عده‌ای هم که نوبت آنها نمی‌شود، حرفهای دیگری می‌زنند.
والسلام علیکم و رحمه‌الله