تفسیر آیات قرآن کریم – سوره کهف – آیه ۸۴ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

إِنَّا مَکَّنَّا لَهُ فِی الْأَرْضِ وَآتَیْنَاهُ مِن کُلِّ شَیْءٍ سَبَبًا

ما در زمین به او تمکن دادیم و از هر چیزی وسیله ای به وی عطا کردیم.

1- «ذوالقرنین» شخصیتی نیرومند و برخوردار از امکاناتی گسترده در پهنه زمین بود.

إنّا مکّنّا له فی الأرض

«مکّنّا» یعنی: «به او قدرت دادیم.». در باره «ذوالقرنین» و شخصیت تاریخی او و این که او کیست نظر واحدی در میان مورّخان و مفسران وجود ندارد; بعضی، او را از فرمانروایان ما قبل تاریخ دانسته اند و قرآن را تنها مرجع شناخت او می دانند و برخی، او را همان «اسکندر» دانسته و برخی دیگر، ـ«فریدون» و برخی، او را از ملوک یمن دانسته و بالاخره، برخی، مانند علامه طباطبایی(ره) تطبیق وی را با «کورش» (پادشاه هخامنشی) با آیات سازگارتر دیده اند. بعضی نیز، او را از پادشاهان چین دانسته و دیوار چین را شاهدی بر مدعای خود گرفته اند.

2- قدرت و امکانات عناصر نیرومند تاریخ، در قلمرو اراده و حاکمیت خداوند و نه مستقل از آن.

إنّا مکّنّا له فی الأرض

نسبت دادن قدرت و امکانات ذوالقرنین به خداوند، این پیام را دارد که نباید پنداشت که قدرت مندان، آنچه دارند، خود، به دست آورده اند، بلکه همه چیز از او است.

3- «ذوالقرنین»، شخصیتی الهی بود. *

إنّا مکّنّا له فی الأرض

احتمال می رود که انتساب قدرت ذی القرنین به خدا، از آن جهت باشد که خدا، به خاطر شخصیت الهی وی، امکاناتی را به او عطا کرده باشد.

4- «ذوالقرنین» از اسباب و عواملی کارساز برای محقّق ساختن هر مقصودی برخوردار بود.

و ءاتینه من کلّ شیء سببًا

عموم در «کلّ شیء» عموم عرفی است. «سبباً» مفعول دوم «آتیناه» است. با توجه به مضافی که در کلام مقدر است، تقدیر جمله چنین می شود: «و آتیناه سبباً من أسباب کل شیء» یعنی، از اسباب و وسایلی که برای نیل به تمامی مقاصد علمی و عملی او وجود داشت، سبب و راهی را در اختیار او قرار دادیم.

5- در دست داشتن اسباب و راه کارهای علمی و عملی، زمینه ساز قدرت و اقتدار ذوالقرنین در زمین بود.

إنّا مکّنّا له فی الأرض و ءاتینه من کلّ شیء سببًا

عطف «آتیناه» بر جمله قبل، عطف سبب بر مسبب است; یعنی، اگر «ذوالقرنین» در زمین اقتدار داشت، به جهت اسبابی بود که برای هر کار در اختیار او بود.

6- نظام طبیعت، مبتنی بر ایجاد اشیا و تحقّق امور از طریق سلسله علل و اسباب است.

و ءاتینه من کلّ شیء سببًا

موفقیت «ذوالقرنین» در تصرّفات خویش، مرهون استفاده او از اسباب و وسائل بوده است. بیان این موضوع در آیه، اشاره به حاکمیت علل و اسباب بر امور جهان است.

7- امکانات و نیروی «ذوالقرنین» و برخورداری او از وسایل و ابزار لازم در مقاصد خویش، اعطای خداوند به وی بود.

إنّا مکّنّا له ... و ءاتینه من کلّ شیء سببًا

8- خداوند، بر همه علل و اسباب طبیعی حاکم است.

و ءاتینه من کلّ شیء سببًا

9- «عن الأصبغ بن نباتة، عن أمیرالمؤمنین(ع) أنّه قال: سُئِل عن ذی القرنین قال: ... و جعل عزّ ملکه و آیة نبوّته فی قرنه ... و آتاه اللّه من کلّ شیء علماً یعرف به الحقّ و الباطل... و أوحی اللّه إلیه ... فقد طویت لک البلاد و ذلّلت لک العباد فأرهبتهم منک ... فلم یبلغ مغرب الشمس حتّی دان له أهل المشرق والمغرب قال: و ذلک قول اللّه: «إنّا مکّنّا له فی الأرض و آتیناه من کلّ شیء سبباً» ;

از اصبغ بن نباته، روایت شده که امیرالمؤمنین(ع) در پاسخ سؤال از ذی القرنین فرمود: ... (خداوند) قدرت پادشاهی و نشانه نبوّت او را در شاخ اش قرار داد ... و از هر چیزی، خداوند، به او دانشی عطا کرد تا به وسیله آن، حق و باطل را بشناسد ... و خدا به او وحی فرمود: ... شهرها را در اختیار تو قرار دادم و بندگان را برای تو رام و دل آنان را از بیم تو پر کردم ... پس هنوز به محل غروب خورشید نرسیده بود که اهل شرق و غرب عالم، تسلیم او شدند. سپس (امیرالمؤمنین) فرمود: و این سخن خداوند است که می فرماید: إنّا مکّنّا له فی الأرض و آتیناه من کلّ شیء سبباً».(1)

خدا:

اراده خدا 2; حاکمیت خدا 2، 8; عطایای خدا 7

ذوالقرنین:

آثار علم ذوالقرنین 5; امکانات ذوالقرنین 1، 4، 5، 9; زمینه قدرت ذوالقرنین 5; شخصیت ذوالقرنین 3; فضایل ذوالقرنین 3، 9; قدرت ذوالقرنین 1، 3، 4; منشأ امکانات ذوالقرنین 7; منشأ قدرت ذوالقرنین 7; نبوت ذوالقرنین 9

روایت 9:

عوامل طبیعی:

نقش عوامل طبیعی 6، 8

قدرت:

منشأ قدرت 2

قدرتمندان:

منشأ امکانات قدرتمندان 2

نظام علیت 6:

پی نوشت ها :

1. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 341، ح 79; نورالثقلین، ج 3، ص 297، ح 215.