تفسیر آیات قرآن کریم – سوره اسراء – آیه ۸۴ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بمَنْ هُوَ أَهْدَی سَبیلاً

بگو: هر کسی بر اساس خلق و خوی خویش عمل می کند، و پروردگار شما آگاه تر است به آن کس که راه یافته تر است.

 

1- پیامبر(ص)، مأمور ابهام زدایی در زمینه تأثیر دوگانه قرآن نسبت به انسانهای مختلف

و ننزّل من القرءان ... قل کلّ یعمل علی شاکلته

برداشت فوق، مبتنی بر این نکته است که این آیه، پاسخ سؤالی مقدر درباره آیه قبل باشد و آن این است که چگونه افراد مختلف، بهره های متفاوت از قرآن می برند؟ و این آیه جواب می دهد که بهره متضاد و متفاوت، بازتاب روحیات و عادات خود آنهاست.

 

2- اعمال و موضع گیریهای انسانها، بازتابی از روحیه ها، انگیزه ها و خصلتهای درونی آنهاست.

کلّ یعمل علی شاکلته

 

3- حسن استفاده برخی انسانها از قرآن و سوء استفاده گروهی دیگر، معلول خصلتها و روحیات نفسانی خود آنان است.

و ننزّل من القرءان ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین و لایزید الظـلمین إلاّ خسارًا ... قل کلّ یعمل علی شاکلته

 

4- انسان، در حصار روحیات و ملکات نفسانی و باورهای درونی خویش است.

قل کلّ یعمل علی شاکلته

«شاکلة» در لغت هم به معنای ملکات نفسانی و هم به معنای طریقه و روشی است که انسان برگزیده آمده است (قاموس المحیط). در هر صورت حکایت از این حقیقت می کند که آدمی، محصور روحیات و باورهای خود است.

 

5- نقش انتخاب و اختیار خود انسان، در شکل گیری روحیات و ملکات نفسانی وی

و ننزّل من القرءان ... کلّ یعمل علی شاکلته

در آیه های قبل، مؤمنانْ مورد تمجید و ظالمانْ مورد نکوهش قرار گرفتند و در این آیه علت موضع گیری دوگانه مؤمنان و ظالمان، تفاوت ملکات نفسانی آنان بیان شده است. اکنون مدح و مذمت انسان بر اساس ملکات نفسانی او در صورتی صحیح است که در ساختن ملکات خویش، مؤثر و انتخابگر باشد.

 

6- لزوم دقت انسان نسبت به ساختار ملکات نفسانی و باورهای بنیادین خویش

قل کلّ یعمل علی شاکلته

«شاکلة» به دو معناست: یکی، شخصیت و خلقیات ذاتی و دیگری، خلقیات و عادات اکتسابی است. برداشت فوق، به قرینه آیه قبل، مبتنی بر معنای دوم آن است. بنابراین آیه در مقام هشدار به انسانهاست که در شکل بخشیدن به شخصیت خویش، دقت لازم را مبذول دارند.

 

7- نفوس انسانها، دارای ساختارهای متفاوت و مختلف

قل کلّ یعمل علی شاکلته

 

8- خدای پرورش دهنده انسانها، آگاه تر از همگان نسبت به ملکات نفسانی و زمینه های روحی آنان

فربّکم أعلم بمن هو أهدی سبیلاً

 

9- ربوبیت الهی، مقتضی آگاهی عمیق او به هدایت پیشگان و تمایز آنان با دیگران

فربّکم أعلم بمن هو أهدی سبیلاً

ذکر صفت «ربّ» به جای اسم «الله» و یا صفات دیگر برای بیان آگاهی خداوند از گروههای انسانی، مشعر به نکته یاد شده است.

 

10- تفاوت انسانها، در برخورداری از زمینه های هدایت

بمن هو أهدی سبیلاً

«أهدی» ـ که افعل تفضیل است ـ دلالت بر مراتب مختلف هدایت می کند.

 

11- هدایت، دارای مراتب و کمال و نقص است.

بمن هو أهدی سبیلاً

 

12- علم و آگاهی برتر، ملاک شایستگی مربیان و معیار گزینش آنان

فربّکم أعلم

 

13- «عن أبی عبدالله(ع) فی قول الله عزّوجلّ: ...«قل کلّ یعمل علی شاکلته» یعنی علی نیّته;(1)

از امام صادق(ع) درباره سخن خدای عزّوجلّ... «قل کلّ یعمل علی شاکلته» روایت شده است که فرمود: مقصود این است که هر کس بر نیت خویش عمل می کند».

اختیار:

آثار اختیار 5

ارزشها:

ملاک ارزشها 12

انسان:

آثار خصلتهای انسان 2، 3; اختیار انسان 5; اهمیت خصلتهای انسان 6; تفاوت انسان ها 7، 9، 10; خصلتهای انسان 5; سلطه بر انسان 4; سلطه خصلتهای انسان 4; محدودیّت عمل انسان ها 4; مربّی انسان ها 8

انگیزه:

نقش انگیزه 2

خدا:

آثار ربوبیّت خدا 9; علم خدا 9; علم غیب خدا 8

رفتار:

پایه های رفتار 2، 4، 13

روایت 13:

شخصیت:

عوامل شکل گیری شخصیت 5

عقیده:

اهمیت دقت در عقیده 6

علم:

ارزش علم 12

قرآن:

تنوع تأثیر قرآن 1; رفع ابهامات قرآن 1; عوامل حُسن استفاده از قرآن 3; عوامل سوءاستفاده از قرآن 3

محمد(ص):

مسؤولیت محمد(ص) 1

مربّی:

ملاک انتخاب مربّی 12

موضعگیریها:

عوامل مؤثر در موضعگیریها 2

مهتدین:

تشخیص مهتدین 9

نیّت:

آثار نیّت 13

هدایت:

مراتب هدایت 10، 11

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 2، ص 16، ح 4; نورالثقلین، ج 3، ص 214، ح 417.