تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نسا – آیه ۸۴ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
فَقَاتِلْ فِی سَبیلِ اللّهِ لاَ تُکَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَکَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَسَی اللّهُ أَن یَکُفَّ بَأْسَ الَّذینَ کَفَرُواْ وَاللّهُ أَشَدُّ بَأْسًا وَأَشَدُّ تَنکِیلاً
پس در راه خدا پیکار کن، تو جز مسئول خودت نیستی، و مؤمنان را [به پیکار] تشویق کن، امید است که خدا صولت کافران را باز دارد. و خدا صولتش شدیدتر و عقوبتش سخت تر است.
1 نبرد در راه خدا، از وظایف پیامبر (ص)
فقاتل فی سبیل اللّه
2 پیامبر(ص)، موظّف به نبرد در راه خدا، حتّی با نبود نیروی کافی
فقاتل فی سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک
ظاهراً جمله «فقاتل ... »، فرع است بر مطالب گذشته که سخن درباره تمرد مسلمانان و کوتاهی آنان در مسأله جنگ بود. یعنی اگر چه آنان حاضر به نبرد نشوند، خود به تنهایی به سوی جنگ روانه شو.
3 پیامبر (ص)، تنها مسؤول اعمال خویش است، نه اعمال دیگران.
فقاتل ... لا تکلّف الّا نفسک
4 مسؤولیّت پیامبر (ص)، تبلیغ و ارشاد مردم است، نه وادار کردن آنان به عمل.
لا تکلّف الّا نفسک و حرّض المؤمنین
5 لزوم پیشتازی رهبران در جهاد و حرکتهای اجتماعی
فقاتل فی سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک و حرّض المؤمنین
تقدیم جمله «فقاتل فی سبیل اللّه» بر جمله «و حرّض المؤمنین» می رساند که رهبران الهی باید قبل از دیگران، آماده شرکت در حرکتهای اجتماعی، نظیر جنگ در راه خدا، شوند.
6 پیامبر (ص)، مأمور برانگیختن و تشویق مؤمنان به جهاد در راه خدا
فقاتل فی سبیل اللّه ... و حرّض المؤمنین
7 ضرورت تبلیغ و ارشاد مردم، برای انجام تکالیف الهی
فقاتل فی سبیل اللّه ... و حرّض المؤمنین
8 وعده خداوند به مصونیت جامعه ایمانی از آسیب مشرکان مکّه در صورت شرکت مسلمانان در جنگ بدر (بدر صغرا)
فقاتل ... و حرّض المؤمنین عسی اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا
9 جهاد، مایه مصونیّت جوامع ایمانی از گزند کافران و مشرکان
حرّض المؤمنین عسی اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا
10 امیدآفرینی، از روشهای قرآن برای تقویت روحیه مؤمنان و برانگیختن آنان به جهاد
عسی اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا
11 تمامی امور به دست خداوند و در اختیار اوست.
عسی اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا
بدون تردید بازماندن کافران از آسیب رسانی به مؤمنان دارای عللی است، ولی خداوند آن را به خویش نسبت می دهد تا برساند که امور به دست و اختیار اوست.
12 امتناع و کوتاهی مسلمین از شرکت در غزوه بدر صغرا
فقاتل فی سبیل اللّه ... و حرّض المؤمنین عسی اللّه
در شأن نزول آیه آمده که رسول خدا (ص) مسلمانان را برای حضور در غزوه بدر صغرا فراخواند، ولی بسیاری از آنان به خاطر شایعات منتشر شده از سوی دشمن و جاسوسان آنها، پیامبر (ص) را همراهی نکردند. (مجمع البیان).
قابل ذکر است که مورخین از این غزوه به نامهای مختلفی بدر الصغراء، بدر الموعد، بدر الآخرة و بدر الاخیرة یاد کرده اند.
13 مقطع زمانی جنگ احد تا بدر صغرا، برهه ای دشوار برای پیامبر اکرم (ص)
بیّت طائفة منهم ... اذاعوا به ... فقاتل فی سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک
با توجّه به مجموع آیات و شأن نزول.
14 حرکت برای جهاد در راه خدا، زمینه جلب امداد الهی
و حرّض المؤمنین عسی اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا
15 عذاب خدا و آسیب رسانی او، بسی سخت تر از گزند و عذاب دیگران
و اللّه اشدّ بأساً و اشدّ تنکیلا
«تنکیل» در اصل به معنای عذاب کردن کسی با قرار دادن او در قید و بند است.
16 به عهده گرفتن فرماندهی مستقیم جنگها توسط پیامبر اکرم (ص) پس از نزول «لا تکلّف الّا نفسک»
فقاتل فی سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک
امام باقر (ع) درباره پیامبر (ص) فرمود: ... و ما القی سریة مُذ نزلت «فقاتل فی سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک» الّا وَلی بنفسه.(1)
امنیّت:
عوامل امنیّت 9
امور:
منشأ امور 11
امیدواری:
نقش امیدواری 10
انگیزش:
عوامل انگیزش 10
تبلیغ:
اهمیّت تبلیغ 7
تقویت روحیه:
عوامل تقویت روحیه 10
تکلیف:
زمینه عمل به تکلیف 10 ; عمل به تکلیف 7
جامعه:
امنیت جامعه اسلامی 8، 9
جهاد: 1، 2
آثار جهاد 1، 2 9، 14 ; تشویق به جهاد 1، 2 6 ; تنبلی در جهاد 1، 2 12
خدا:
زمینه امداد خدا 14 ; عذاب خدا 15 ; قدرت خدا 11 ; وعده خدا 8
روایت: 16
رهبری:
مسؤولیت رهبری 5
عذاب:
دنیوی 15
عقیده:
آزادی عقیده 4
غزوه احد: 13
غزوه بدر:
صغرا 8، 12، 13
محمّد (ص):
تبلیغ محمّد (ص) 4 ; فرماندهی محمّد (ص) 16 ; محدوده مسؤولیت محمّد (ص) 3، 4 ; مسؤولیت محمّد (ص) 1، 2، 6 ; مشکلات محمّد (ص) 13
مسلمانان:
تنبلی مسلمانان 12 ; مسلمانان صدر اسلام 12
مشرکان:
مکّه 8
پی نوشت ها:
1. تفسیر عیاشی، ج 1، ص 261، ح 212 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 398، ح 3.
تصاویر ضمیمه
