تفسیر آیات قرآن کریم – سوره بقره – آیه ۵۷- کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
وَظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَی کُلُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَـکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ
و ابر را بر شما سایبان ساختیم و منّ و سلوی ب شما نازل کردیم; بخورید از غذاهای دلپذیری که به شما عطا کرده ایم. [امّا آنان ناسپاسی کردند]و به ما ستم نکردند بلکه به خودشان ستم می کردند.
1 - قوم موسی پس از نجات از سلطه فرعونیان و گذر از دریا، در بیابانها به گرمای سوزان خورشید گرفتار شدند.
و ظللنا علیکم الغمام
«تظلیل» «مصدر ظللنا» - که به معنای سایه قرار دادن می باشد - گویای این است که: قوم موسی پس از گذشتن از دریا، در جایی که سقف و دارای سایه بانی باشد سکونت نکردند و لذا کلمه «بیابانها» در برداشت آورده شد.
2 - خداوند، با سایه گستر ساختن ابرها بر قوم موسی آنان را از تابش سوزان خورشید رهایی بخشید.
و ظللنا علیکم الغمام
غمامة به معنای ابر و جمع آن غمام است (لسان العرب). برخی از اهل لغت بر آنند که غمامة به معنای ابر سفید می باشد.
3 - خداوند، برای تغذیه قوم موسی - به هنگام عبورشان از صحرا - برای آنان «منّ» (ترنجبین) و «سلوی» (بلدرچین) فرو فرستاد.
و أنزلنا علیکم المنّ و السلوی
کلمه «منّ» در لغت به ترنجبین و نیز به شربتی شیرین، همانند عسل معنا شده است و در معنای «سلوی» گفته شده که پرنده ای است سفید رنگ همانند بلدرچین و برخی نیز گفته اند «سلوی» همان بلدرچین است.
4 - طبیعت و جهان هستی در اختیار خداوند و تحولات آن به دست اوست.
و ظللنا علیکم الغمام و أنزلنا علیکم المنّ و السلوی
5 - نزول «منّ» و «سلوی» بر بنی اسرائیل و نجاتشان از حرارت شدید خورشید با ابرهای سایه گستر، پس از حادثه صاعقه زدگی و زنده شدن آنان بود.
ثم بعثنکم ... و ظللنا علیکم الغمام
عطف جمله «ظللنا ...» بر «بعثناکم ...» اقتضا می کند که گفته شود: داستان سایه گستر شدن ابرها و نزول «منّ» و «سلوی» پس از داستان صاعقه، تحقق یافته باشد.
6 - قرار دادن ابرهای سایه گستر و نازل کردن «منّ» و «سلوی» از معجزات ارائه شده به قوم موسی
و ظللنا علیکم الغمام و أنزلنا علیکم المنّ و السلوی
7 - «منّ» و «سلوی» دو خوراکی پاکیزه و از روزیهای عطا شده به قوم موسی
و أنزلنا علیکم المنّ و السلوی کلوا من طیبت ما رزقنکم
8 - بهره گیری از «منّ» و «سلوی» و روزیهای پاکیزه و حلال توصیه خداوند به بنی اسرائیل
کلوا من طیبت ما رزقنکم
برداشت فوق با توجّه به فعل امر «کلوا» استفاده شده است.
9 - خداوند، روزی دهنده به بندگان خویش است.
ما رزقنکم
10 - دسترسی قوم موسی به غذاهای طیب و غیر طیب (حلال و حرام) در پی عبورشان از دریا و دوران صحراگردی
کلوا من طیبت ما رزقنکم
آوردن کلمه «طیبات» و اضافه کردن آن به «ما رزقناکم» بیانگر برداشت فوق است.
11 - قوم موسی با بهره گیری از خوراکیهای حرام و غیر طیب، از دستور خدا سرپیچی کردند.
کلوا من طیبت ما رزقنکم و ما ظلمونا و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
ستمکار خواندن قوم موسی می تواند در ارتباط با جمله «کلوا من طیبات ...» لحاظ شود. در این صورت مراد از ستمکاری آنان، استفاده از خوراکیهای حرام و غیر طیب است و نیز می تواند در ارتباط با نعمتهای متعددی که در این آیه و آیات قبل مطرح شده است، لحاظ شود. بر این اساس مراد از ستمگری آنان، ناسپاسی در برابر نعمتهای الهی است. برداشت فوق ناظر به وجه اول است.
12 - قوم موسی با بهره گیری حرام از «منّ» و «سلوی» مرتکب گناه شده، بر خود ستم کردند.*
کلوا من طیبت ما رزقنکم و ما ظلمونا و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
جمله «و لکن کانوا ...» دلالت بر آن دارد که قوم موسی مرتکب حرام خواری شدند. به نظر می رسد از مصداقهای حرام خواری آنان - به قرینه وقوع جمله مذکور پس از بیان نزول منّ و سلوی - بهره گیری حرام از منّ و سلوی، همانند تجاوز به سهم دیگران باشد.
13 - قوم موسی در برابر نعمتهای الهی، مردمی ناسپاس بودند.
ما ظلمونا و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
برداشت فوق مبتنی بر این است که جمله «ما ظلمونا و لکن ...» در ارتباط با فرازهایی که بیانگر نعمتهای الهی است، لحاظ شود.
14 - بهره گیری از نعمتها و روزیهای حلال و پاکیزه، توصیه خداوند به بندگان
کلوا من طیبت ما رزقنکم
15 - سپاسگزاری از خداوند در برابر نعمتهای او، وظیفه ای است بر عهده بندگان
و ما ظلمونا و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
16 - ناسپاسی قوم موسی و تمردشان از دستورات خداوند، هیچ زیانی را متوجّه ساحت قدس خدا نکرد.
و ما ظلمونا
17 - ناسپاسی قوم موسی و تمردشان از فرمانهای خدا، ستمی بود که آنان بر خودشان روا داشتند.
و ما ظلمونا و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
18 - بازگشت زیان معصیت به گنهکار است نه متوجّه ساحت قدس خداوند
و ما ظلمونا و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
19 - تخلف از فرمانهای خدا و ناسپاسی در برابر نعمتهای او، ظلمی است از ناحیه انسان به خویشتن
و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
20 - ضرورت پرهیز از خوراکیهای ناپاک و غیر طیب
کلوا من طیبت ... و ما ظلمونا و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
21 - «عن أمیرالمؤمنین (ع) ... قد أخبر اللّه فی کتابه حیث یقول: «و ظللنا علیکم الغمام و أنزلنا علیکم المنّ و السلوی» فهذا بعد الموت إذ بعثهم;(1)
از امیرالمؤمنین (ع) درباره «و ظللنا علیکم الغمام و أنزلنا علیکم المنّ و السلوی» روایت شده که: این «نعمتها» بعد از آن بود که خدا آنان را پس از مرگشان زنده کرد».
22 - از امام صادق(ع) روایت شده که: «کان ینزل المنّ علی بنی اسرائیل من بعد الفجر إلی طلوع الشمس ...;(2)
«منّ» بر بنی اسرائیل بعد از سپیده صبح تا طلوع خورشید نازل می شد ...».
آفرینش:
منشأ تحولات آفرینش 4
ابر:
سایه ابر 2
انسان:
مسؤولیت انسان 15
بنی اسرائیل:
ابتلای بنی اسرائیل به گرما 1; احیای بنی اسرائیل 5، 21; بنی اسرائیل در بیابان 3، 10; بنی اسرائیل و خوردنی سلوی 12; بنی اسرائیل و خوردنی منّ 12; تاریخ بنی اسرائیل 1، 2، 3، 5، 8، 10، 12; حرامخواری بنی اسرائیل 11، 12; خوردنیهای بنی اسرائیل 3; روزی بنی اسرائیل 7; سایه بر بنی اسرائیل 2، 5، 6; صاعقه زدگی بنی اسرائیل 5; طعام بنی اسرائیل 10; ظلم بنی اسرائیل 12، 17;عصیان بنی اسرائیل 17،16،12کفران بنی اسرائیل 13، 16، 17; نجات بنی اسرائیل 1، 2، 5; نزول بلدرچین بر بنی اسرائیل 3; نزول ترنجبین بر بنی اسرائیل 3; نزول سلوی بر بنی اسرائیل 3، 5، 6; نزول منّ بر بنی اسرائیل 3، 5، 6، 22; نعمتهای بنی اسرائیل 3، 10، 21، 22
خدا:
اختصاصات خدا 4; اضرار به خدا 16، 18; توصیه های خدا 8، 14; رازقیت خدا 9; عطایای خدا 7
خود:
ظلم به خود 12، 17، 19
خوردنیها:
اجتناب از خوردنیها ی حرام 20
روایت: 21، 22
روزی:
استفاده از روزی پاکیزه 8; استفاده از روزی حلال 14; منشأ روزی 9
شکر:
اهمیّت شکر نعمت 15
طیبات:
استفاده از طیبات 8، 14
عصیان:
آثار عصیان 19; عصیان از خدا 19
کفران:
آثار کفران نعمت 19; کفران نعمت 13
گناه:
آثار گناه 18; زیان گناه 18
محرمات:
استفاده از محرمات 11
موسی(ع):
معجزه موسی(ع) 6
نعمت:
استفاده از نعمت 14
پی نوشت ها :
1. بحارالأنوار، ج 53، ص 73، ح 72; تفسیر برهان، ج 1، ص 101، ح 3.
2. مجمع البیان، ج 1، ص 244; نورالثقلین، ج 1، ص 82، ح 207.
تصاویر ضمیمه
