تفسیر آیات قرآن کریم – سوره اسراء – آیه ۳۴ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ بالْعَهْد إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْؤُولاً

و به مال یتیم - جز به بهترین وجه - نزدیک نشوید تا وقتی که به قوّت فکری خود برسد; و به پیمان وفا کنید که درباره پیمان سؤال خواهد شد.

 

1- تصرف بی جا و حیف و میل اموال یتیمان، ممنوع و حرام است.

و لاتقربوا مال الیتیم إلاّ بالتی هی أحسن

 

2- مال یتیم وسوسه انگیز و زمینه ساز لغزش انسان با تصرف به ناحق در آن است.

و لاتقربوا مال الیتیم إلاّ بالتی هی أحسن

به کار رفتن واژه «لاتقربوا» (نزدیک نشوید) به جای «لاتأکلوا و لاتصرفوا» (نخورید و تصرف نکنید) ممکن است به این دلیل باشد که: اموال یتیمان به دلیل حامی جدّی نداشتن، در معرض دخل و تصرفهای عدوانی و حیف و میلهای به ناحق است.

 

3- پرهیز از هرگونه امری که موجب حیف و میل مال یتیم و تصرف به ناحق در آن شود، واجب و لازم است.

و لاتقربوا مال الیتیم إلاّ بالتی هی أحسن

 

4- اهتمام اسلام به حمایت از مال و منافع یتیمان و عناصر ضعیف و بی پشتیبان جامعه

و لاتقربوا مال الیتیم إلاّ بالتی هی أحسن

 

5- ثبوت حق مالکیت برای افراد نابالغ

و لاتقربوا مال الیتیم ... حتی یبلغ أشدّه

«یتیم» در لغت، به طفلی گفته می شود که قبل از بلوغ، از پدرش جدا شده و او را از دست بدهد (مفردات راغب).

 

6- امکان مالکیت بدون کار

و لاتقربوا مال الیتیم

از آنجایی که یتیم طفلی است که پدر خود را از دست داده است و در آن سن و سال هم امکان کار کردن برای وی وجود ندارد. و یکی از طبیعی ترین راههای مالک شدن یتیم، ارث است که از طریق کار به دست نمی آید. با توجه به این نکته ها، مطلب فوق قابل استناد به آیه است.

 

7- تصرف در اموال و دارایی های یتیمان با رعایت مصالح آنان، مجاز و مشروع است.

و لاتقربوا مال الیتیم إلاّ بالتی هی أحسن

 

8- جواز تصرف در مال یتیم، مشروط به رعایت بالاترین سطح مصالح وی است.

و لاتقربوا مال الیتیم إلاّ بالتی هی أحسن

 

9- تصرف بی جا در اموال یتیمان و حیف و میل آنها، امری رایج و شایع در میان اعراب جاهلی

و لاتقربوا مال الیتیم

 

10- عهده داران مال یتیم، موظف به انتخاب ثمربخش ترین شیوه حفظ و به کاراندازی آن

و لاتقربوا مال الیتیم إلاّ بالتی هی أحسن

برداشت فوق، مبتنی بر این است که مخاطب «لاتقربوا...» متصدیان امور یتیمان باشند که خداوند، به آنها دستور می دهد: «جز با رعایت مصالح آنها، نباید در آن اموال دخل و تصرف کنند». بنابراین مراد از «التی هی أحسن» تصرف ثمربخش و مفید است.

 

11- یتیم، از تصرف در مال خویش تا هنگام رسیدن به مراحل رشد و بلوغ کافی، ممنوع است.

حتی یبلغ أشدّه

«حتی یبلغ أشدّه» غایت کفالت یتیم است; یعنی، شما ای متکفلان ایتام! از اموال آنها مراقبت کنید و در آنها دخل و تصرف بی جا نکنید تا زمانی که آنان به رشد کافی برسند و این حکایت از آن دارد که یتیم، قبل از رسیدن به رشد لازم، حق تصرف در اموال خود را ندارد.

 

12- عدم جواز تصرف در مال یتیم برای دیگران، پس از رسیدن وی به حد بلوغ و رشد اقتصادی

و لاتقربوا ... حتی یبلغ أشدّه

با توجه به اینکه پیام آیه، در راستای حقظ منافع یتیم است و بدیهی است که صرف بلوغ جسمی و سنی ـ بدون بلوغ فکری و اقتصادی وی ـ تضمین کننده منافع و مصالح او نخواهد بود و «حتی یبلغ أشدّه» غایت برای تصرف مجاز از سوی سرپرستان امور ایتام است; بنابراین معنا چنین می شود: شما جز جایی که در جهت مصالح یتیمان باشد، تصرف نکنید تا زمانی که آنان به بلوغ کافی برسند و وقتی آنها به بلوغ رسیدند، حق تصرف ندارید.

 

13- امکان انفکاک حق مالکیت از حق تصرف

و لاتقربوا مال الیتیم ... حتی یبلغ أشدّه

از اینکه یتیم، علی رغم مالک بودنش، حق تصرف قبل از بلوغ را ندارد و اولیای وی، علی رغم مالک نبودنشان، حق تصرف در مال یتیم را دارند، به دست می آید که مالکیت و جواز تصرف، انفکاک پذیر هستند.

 

14- صغیر بودن و رشد و درک اقتصادی نداشتن، دو عامل حجر و مانع حق تصرف فرد در مال خویش است.

حتی یبلغ أشدّه

بیان غایت زمان ممنوعیت حق تصرف یتیم، در واقع بیان کننده ملاک حق تصرف در مال است و آن، بلوغ و رشد اقتصادی است. بنابراین یتیم بودن، خصوصیت و موضوعیت ندارد.

 

15- وفای به عهد و پیمان، لازم و واجب است.

و أوفوا بالعهد

 

16- انسان، در قبال عهد و پیمان خویش مسؤول است.

إن العهد کان مسئولاً

 

17- قبول سرپرستی اموال یتیم، تعهدی مسؤولیت آور است. *

و لاتقربوا مال الیتیم ... و أوفوا بالعهد إن العهد کان مسئولاً

احتمالاً «أوفوا...» با توجه به اینکه پس از جمله «لاتقربوا مال الیتیم» آمده است، از نوع ذکر عام پس از خاص باشد. بنابراین کفالت اموال یتیمان، می تواند از موارد معاهدات باشد.

 

18- توجه به مورد سؤال قرار گرفتن انسان در قبال تعهدات خویش، زمینه ساز پایبندی بیشتر به آن است.

و أوفوا بالعهد إن العهد کان مسئولاً

از اینکه خداوند، پس از دستور به رعایت عهدها و معاهدات، فرموده است: «انسانها، در قبال آنها بازخواست خواهند شد» به دست می آید که توجه دادن به این نکته، خود نوعی ایجاد انگیزش برای رعایت آنهاست.

 

19- «عن أبی جعفر(ع) قال:... بعث الله محمداً و ... أنزل علیه فی سورة بنی اسرائیل بمکة ... و أنزل نهیاً عن أشیاء حذّر علیها و لم یغلّظ فیها ولم یتواعد علیها و قال: ... «و لاتقربوا مال الیتیم إلاّ بالتی هی أحسن حتی یبلغ أشدّه و أوفوا بالعهد إن العهد کان مسئولاً»...;(1)

امام باقر(ع) فرمود:... خداوند حضرت محمد(ص) را برانگیخت و ... بر او آیاتی از سوره بنی اسرائیل را در مکه نازل فرمود ... که در آن آیات از چیزهایی نهی کرده که پرهیز از آنها لازم است; ولی در آن نهیها غلظت و شدت نشان نداده و بر مرتکبین آن موارد وعید عذاب نداده است و فرمود: ... و لاتقربوا مال الیتیم إلاّ بالتی هی أحسن حتی یبلغ أشده و أوفوا بالعهد إن العهد کان مسئولاً»....

 

20- «عن عبدالله بن سنان عن أبی عبدالله(ع) قال: سأله أبی و أنا حاضر عن الیتیم حتی یجوز أمره؟ قال: «حتی یبلغ أشدّه» قال: و ما «أشده» قال: الإحتلام، ... ;(2)

عبدالله بن سنان گوید: من همراه پدرم بودم که او از حضرت امام صادق(ع) در باره یتیم سؤال کرد که چه موقع امر او نافذ است؟ حضرت فرمود: «حتی یبلغ أشدّه» پدرم پرسید مقصود از «أشدّه» [در سخن خدا ]چیست؟ حضرت فرمود: محتلم شدن ...».

 

21- «عن أبی عبدالله(ع) قال: إذا بلغ الغلام أشدّه ثلاث عشرة سنة و دخل فی الأربع عشرة سنة وجب علیه ما وجب علی المحتلمین احتلم أم لم یحتلم ... جاز له کلّ شیء من ماله إلاّ أن یکون ضعیفاً أو سفیهاً;(3)

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: هر گاه پسر به رشد لارم رسد; یعنی، به سیزده سالگی رسیده و داخل چهاردهمین سال خود شود، بر او واجب می شود آنچه که بر محتلم شدگان واجب است; خواه محتلم شده باشد یا نه ... جایز است برای او تصرف در تمام اموالش مگر آنکه ضعیف یا سفیه باشد».

 

22- «عن أبی الحسن موسی بن جعفر(ع) عن أبیه فی قول الله جلّوعزّ: «و أوفوابالعهد إن العهد کان مسئولاً» ... قال: العهد ما أخذ النبی(ص) علی الناس فی مودتنا و طاعة أمیرالمؤمنین(ع) أن لایخالفوه و لایتقدموه و لایقطعوا رحمه و أعلمهم انهم مسئولون عنه...;(4)

امام موسی بن جعفر(ع) از پدرش امام صادق(ع) در باره سخن خدا ... «و أفوا بالعهد إن العهد کان مسئولاً» روایت کرده است که فرمود:[مراد از]عهد، پیمانی است که پیامبر(ص) از مردم در مورد محبت و دوستی ما و اطاعت از امیرالمؤمنین(ع) گرفته است که با او مخالفت نکنند، از او پیشی نگیرند، رحم او را قطع نکنند و نیز پیامبر(ص) به مردم اعلام کرد که در مقابل این عهد مسؤولند...».

 

23- «عن أبی بصیر قال: قال أبوعبدالله(ع): إذا بلغ العبد ثلاثاً و ثلاثین سنة فقد بلغ أشدّه...;(5)

ابوبصیر روایت کرده است که امام صادق(ع) فرمود: آن گاه که بنده به سن 33 سالگی برسد ... به رشد لازم رسیده است [و این است مقصود از] «بلغ أشدّه»...».

احتلام:

آثار احتلام 20

احکام 1، 3، 5، 7، 8، 10، 11، 12، 14، 15:

اطاعت:

اطاعت از امام علی(ع) 22

امام علی(ع):

محبت امام علی(ع) 22

انسان:

سن رشد انسان 23; لغزشگاههای انسان 2; مسؤولیت انسان 16

بلوغ:

آثار بلوغ 11; احکام بلوغ 21; سن بلوغ 21

جاهلیت:

رسوم جاهلیت 9; غصب مال یتیم در جاهلیت 9

حجر:

احکام حجر 14; عوامل حجر 14

حقوق:

حق تصرف 13; حق مالکیت 13

خدا:

نواهی خدا 19

ذکر:

آثار ذکر پرسش از عهد 18

روایت 19، 20، 21، 22، 23:

سفاهت:

آثار سفاهت 14

سفیه:

محجوریت سفیه 14

ضعفا:

اهمیت حفظ مال ضعفا 4; اهمیت رعایت مصالح ضعفا 4

عهد:

احکام عهد 15; اهمیت وفای به عهد 16; زمینه وفای به عهد 18; وجوب وفای به عهد 15

کودک:

مالکیت کودک 5; محجوریت کودک 14

گناه:

زمینه گناه 2

مالکیت:

احکام مالکیت 5، 6، 13، 14; اسباب مالکیت 6

محرمات 1:

مسؤولیت:

عوامل مؤثر در مسؤولیت 17

واجبات 3، 15:

وسوسه:

زمینه وسوسه 2

یتیم:

آثار بلوغ یتیم 12; آثار ولایت یتیم 17; احکام مال یتیم 1، 3، 7، 8، 10، 11، 12; احکام یتیم 12، 20; اهمیت رعایت مصالح یتیم 4; اهمیت محافظت از مال یتیم 4; بلوغ یتیم 11، 20; تصرفات یتیم 11; حرمت تصرف در مال یتیم 1; خطر تصرف در مال یتیم 2; رشد اقتصادی یتیم 12; رعایت مصالح یتیم 7، 8; شرایط تصرف در مال یتیم 7، 8; محافظت از مال یتیم 10; محدوده تصرف در مال یتیم 12; مسؤولیت اولیای یتیم 10; نقش مال یتیم 2; نهی از غصب مال یتیم 19; وجوب محافظت از مال یتیم 3

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 2، ص 30، ح 1; بحارالأنوار، ج 66، ص 87، ح 30.

2. خصال صدوق، ص 495، ح 3، أبواب ثلاثة عشر; نورالثقلین، ج 1، ص 778، ح 340.

3. خصال صدوق، ص 495، ح 4، أبواب ثلاثة عشر; نورالثقلین، ج 3، ص 164، ح 204.

4. بحارالأنوار، ج 24، ص 187، ح 1.

5. خصال، ص 545، ح 23; تفسیربرهان، ج 2، ص 419، ح 2.