تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نسا – آیه ۳۴ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاء بمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَبمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَیْب بمَا حَفِظَ اللّهُ وَاللاَّتِی تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلاَ تَبْغُواْ عَلَیْهِنَّ سَبیلاً إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلِیًّا کَبیرًا

مردان بر زنان خود مدیریّت دارند بدان جهت که خدا بعضی از آنان (مردان) را بر بعضی (زنان) برتری داده است و نیز بدان جهت که از اموالشان [در زندگی مشترک خود] هزینه می کنند. پس زنانِ شایسته فرمانبردارند و در غیاب [شوهر حقوق او را] حفظ می کنند همان طور که خدا [حقوق آنان را] حفظ کرده است. و زنانی را که از ناسازگاری آنان بیم دارید [اوّل] اندرزشان دهید و [اگر سود نداد] در بستر از آنان دوری کنید و [اگر سود نداد] بزنیدشان، پس اگر از شما اطاعت کردند راهی بر زیانشان مجویید. همانا خدا بلند مرتبه و بزرگ است.

 

1 مدیریّت و سرپرستی زنان هر جامعه بر عهده مردان است.

الرجال قوّامون علی النّساء

در برداشت فوق، کلمه «الرجال» و «النساء»، مطلق مردان و زنان گرفته شده، نه خصوص شوهران و همسران آنان. قوّام به کسی گفته می شود که تدبیر و اصلاح دیگری را بر عهده دارد.

 

2 شوهران، وظیفه دار سرپرستی و مدیریت همسران خویش

الرجال قوّامون علی النّساء

به قرینه «بما انفقوا»، مراد از «الرجال» شوهران و «النساء» همسران آنان خواهد بود ; زیرا هزینه زندگی زنان بر عهده شوهران خویش است و نفقه مطلق زنان بر عهده مردان نیست.

 

3 مجموعه مردان، دارای برتری بر مجموعه زنان*

الرجال قوّامون ... بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض

چنانچه «بعضهم» اشاره به «الرجال» و «بعض» اشاره به «النساء» باشد، مراد از برتری مردان بر زنان می تواند برتری نوع آنان باشد، نه برتری یکایک مردان بر یکایک زنان.

 

4 برتری گروههای مردان بر گروههای همسان خویش از زنان*

بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض

برخی برآنند که تفضیل مردان بر زنان در شرایط همسان و گروههای همسان است.

 

5 زنان و مردان، دارای برتریهایی بر یکدیگر*

بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض

برخی برآنند که مراد از «هم» در «بعضهم» همه انسانها، اعم از زن و مرد، می باشد، نه خصوص مردان; و گر نه می فرمود: «بما فضلهم اللّه علیهن».

 

6 برتری مردان بر زنان، فلسفه تشریع حق سرپرستی و مدیریت آنان بر همسران خویش

الرّجال قوّامون علی النساء بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض

 

7 لیاقت و برتری، از شرایط سرپرستی و مدیریت

الرّجال قوّامون علی النساء بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض

چون حق مدیریت مردان بر زنان به لحاظ برتری آنان دانسته شده است.

 

8 هماهنگی نظام حقوقی اسلام، با نظام تکوین

الرّجال قوّامون علی النساء بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض

چون خداوند حق مدیریّت بر زنان را بر اساس برتری تکوینی مردان قرار داده است.

 

9 برتریهای مردم بر یکدیگر، برخاسته از فضل الهی است.

فضّل اللّه بعضهم علی بعض

 

10 مخارج زنان بر عهده همسرانشان است.

و بما انفقوا من اموالهم

 

11 تأمین هزینه های زندگی از سوی مردان، فلسفه تشریع حق مدیریت و سرپرستی آنان بر همسران خویش

الرّجال قوّامون علی النساء ... و بما انفقوا من اموالهم

 

12 ضرورت توجه به قوانین تکوین و تشریع در جعل مقررات حاکم بر خانواده

الرّجال قوّامون علی النساء بما فضّل اللّه ... و بما انفقوا

چون خداوند در توجیه جعل مدیریت برای مردان به دو جهت تصریح فرمود: یکی برتری مردان بر زنان، که یک مسأله تکوینی است و دیگری عهده دار بودن نفقه، که یک حکم تشریعی است.

 

13 همسران شایسته، مطیع شوهران خویش هستند.

فالصّالحات قانتات

«قنوت» به معنی اطاعت همیشگی است که به دلیل بخش بعدی آیه (و التی تخافون ... ) مقصود، اطاعت از شوهر است. بنابراین مراد از «الصالحات»، همسران صالح و شایسته هستند. برداشت فوق را فرمایش امام باقر (ع) تأیید می کند که در مورد «قانتات» فرمود: مطیعات.(1)

 

14 همسران شایسته، حافظ حقوق شوهران خویش در غیاب آنان

فالصّالحات ... حافظات للغیب

در برداشت فوق مفعول «حافظات» به مناسبت حکم و موضوع حقوق شوهران و لام در «للغیب» به معنی «فی» گرفته شده است.

 

15 همسرانی که خود را در نهان از هر آلودگی حفظ می کنند، همسرانی شایسته هستند.

فالصّالحات ... حافظات للغیب

بدین احتمال که مفعول «حافظات»، «انفسهنّ» باشد.

 

16 لزوم اطاعت زنان از شوهر خویش و حفظ حقوق آنان

فالصّالحات قانتات حافظات للغیب

 

17 لزوم اطاعت زن از شوهر و حفظ حقوق وی، مشروط به تأمین زندگی او از سوی مرد

و بما انفقوا من اموالهم فالصّالحات قانتات حافظات

ظاهراً «فالصّالحات ... » نتیجه ای است مترتب بر جمله «الرجال ... بما انفقوا». بنابراین اطاعت زن از شوهر در موردی است که شوهر، زندگی او را تأمین کند.

 

18 سلامت خانواده در گرو مدیریت مرد، تأمین زندگی از سوی او، و اطاعت و حفظ حقوق شوهر از سوی زن است.

الرجال قوّامون علی النساء ... و بما انفقوا ... فالصّالحات قانتات حافظات للغیب

چون در ذیل آیه و آیات بعد به مسأله اختلافات خانوادگی پرداخته است، معلوم می شود که توصیه ها و قوانین مطرح شده برای جلوگیری از اختلافات و به خطر افتادن سلامت خانواده است.

 

19 اطاعت از شوهر و حفظ حقوق وی، وظیفه زن در برابر حق سرپرستی و تأمین زندگی وی از سوی مرد است.

الرجال قوّامون ... و بما انفقوا ... فالصّالحات قانتات حافظات للغیب بما حفظ اللّه

مراد از «بما حفظ اللّه»، حقوقی است که خداوند برای زنان مقرر کرده و آنها را بر عهده مردان قرار داده است. و «باء» مقابله در «بما حفظ» می رساند که لزوم اطاعت و حفظ حقوق شوهران در مقابل تعهداتی است که خداوند بر عهده شوهران قرار داده است.

 

20 خداوند، حافظ حقوق زنان، با جعل قوانین خانواده

بما حفظ اللّه

مراد از «ما»، حقوق زنان است که خداوند با جعل قوانین، مانند الزام به تأمین زندگی و ... آن را حفظ کرده است.

 

21 مسؤولیت زن در حفظ حقوق شوهر و اطاعت از او، در چهارچوب قوانین الهی است.*

قانتات حافظات للغیب بما حفظ اللّه

بر این مبنا که مراد از «ما حفظ اللّه» قوانین الهی و «باء» در «بما حفظ اللّه» برای مصاحبت باشد، معنای آیه چنین می شود: زنان باید با رعایت قوانین الهی، از شوهران خویش اطاعت و حقوق آنان را حفظ کنند.

 

22 رعایت نکردن حقوق شوهر از سوی همسر، نشوز است.

الرّجال قوّامون ... قانتات ... و الّتی تخافون نشوزهنّ

 

23 پند و اندرز، اوّلین اقدام برای جلوگیری از نشوز زن

و الّتی تخافون نشوزهنّ فعظوهُنّ

 

24 پرهیز شوهر از همخوابگی با همسر، اقدامی برای جلوگیری از نشوز وی

و الّتی تخافون نشوزهنّ ... و اهجروهنّ فی المضاجع

در برداشت فوق «فی المضاجع» متعلق به «اهجروهنّ» گرفته شده است.

 

25 همخوابگی، از حقوق زنان بر همسران خویش

و اهجروهنّ فی المضاجع

گویا لزوم همخوابگی با همسران را بر عهده شوهران فرض کرده است و در حال نشوز، ترک آن را مجاز شمرده است. جمله «فلا تبغوا ... »، پس از فرض اطاعت زنان، لزوم همخوابگی را تأیید می کند.

 

26 زدن، آخرین اقدام برای جلوگیری از نشوز زن

و الّتی تخافون نشوزهنّ ... و اضربوهنّ

 

27 بروز علائم نشوز زن، مجوز تدابیر لازم (ترک همخوابگی، زدن و ... ) برای جلوگیری از آن

و الّتی تخافون نشوزهنّ ... و اضربوهنّ

چون موضوع حکم را خوفِ نشوز (تخافون) قرار داده است و نه تحقق نشوز. و خوف نشوز، همان بروز علائم آن است.

 

28 ضرورت به کارگیری روشها و تدبیرهای لازم برای پیشگیری از مفاسد و گناه، قبل از تحقق آن

و الّتی تخافون نشوزهنّ

اگر چه آیه در مورد نشوز زنان است، ولی می توان از آن استنباط کرد که اهل ایمان باید قبل از وقوع مفاسد، چاره اندیشی کنند.

 

29 لزوم به کارگیری تدابیر لازم برای جلوگیری از رسیدن زن به مرحله نشوز

و الّتی تخافون نشوزهنّ ... و اضربوهنّ

به نظر می رسد راههای پیشنهاد شده خصوصیتی نداشته باشد ; بلکه مراد، بازداشتن زن از ناشزه شدن است ; هر چند منجر به ترک برخی از حقوق وی باشد.

 

30 لزوم مراعات ترتیب در کاربرد موعظه، ترک همخوابگی و تنبیه بدنی در مورد زنان ناشزه

و الّتی تخافون نشوزهنّ فعظوهنّ و اهجروهنّ فی المضاجع و اضربوهنّ

 

31 پند و اندرز، بی اعتنایی و تنبیه بدنی، از روشهای اصلاح رفتارهای ناهنجار

و الّتی تخافون نشوزهنّ فعظوهنّ و اهجروهنّ فی المضاجع و اضربوهنّ

 

32 استفاده از تنبیه بدنی در تربیت، مشروط به کارآمد نبودن راههای مسالمت آمیز*

و الّتی تخافون نشوزهنّ فعظوهنّ و اهجروهنّ فی المضاجع و اضربوهنّ

چون دستور زدن در آخرین مرحله آمده است، بنابراین با احتمال تأثیر راههای دیگر، نباید از تنبیه بدنی استفاده شود.

 

33 استفاده از عواطف زن، زمینه ای مناسب برای اصلاح رفتارهای ناهنجار وی

و اهجروهنّ فی المضاجع

ترک همخوابگی، یک مسأله عاطفی است که در مورد اصلاح زنان سفارش شده است.

 

34 مرد، هیچ حقی در آزار دادن همسر صالح و مطیع خویش ندارد.

و اضربوهنّ فان اطعنکم فلا تبغوا علیهنّ سبیلاً

 

35 امید به اصلاح نشوز زن، شرط ترک همخوابگی و تنبیه بدنی او*

و الّتی تخافون نشوزهنّ ... فان اطعنکم فلا تبغوا علیهنّ سبیلاً

چون جمله «فان اطعنکم» بر جمله های گذشته تفریع شده، بیانگر این است که هدف از روشهای پیشنهاد شده، وادار کردن زن به اطاعت است، نه اینکه تنبیه موضوعیت داشته باشد.

 

36 زن در صورت اطاعت نکردن از شوهر خویش، ناشزه است.

و الّتی تخافون نشوزهنّ ... فان اطعنکم فلا تبغوا علیهنّ سبیلاً

 

37 خداوند، «علیّ» (بلندمرتبه) و «کبیر» (بزرگوار» است.

انّ اللّه کان علیّاً کبیراً

 

38 هشدار خداوند به مردان ستمکار و متجاوز به حقوق همسران خویش

فلا تبغوا علیهنّ سبیلاً انّ اللّه کان علیّاً کبیراً

جمله «انّ اللّه ... » در مقام تهدید شوهران ستمکار است.

 

39 توجه به علوّ و عظمت خداوند، زمینه پرهیز مردان از ستم بر همسران خویش

فلا تبغوا ... انّ اللّه کان علیّاً کبیراً

 

40 بی اعتنایی مرد به همسر خویش در بستر، شیوه ای برای جلوگیری از ناسازگاری وی

و الّتی تخافون نشوزهنّ ... و اهجروهنّ فی المضاجع

امام باقر (ع) درباره «واهجروهنّ فی المضاجع» در آیه فوق فرمود: یحوّل ظهره الیها.(2)

 

41 لزوم پرهیز از به کارگیری شدّت در تنبیه بدنی زن، جهت جلوگیری از ناسازگاری وی

و الّتی تخافون نشوزهنّ ... و اضربوهنّ

رسول خدا (ص) درباره آیه فوق فرمود: ... و اضربوهنّ ضرباً غیر مبرّح.(3)

 

42 ممنوعیت واگذاری همه امور زن به خودش توسط همسر

الرّجال قوّامون علی النساء

امام باقر (ع) در پاسخ سؤال درباره کسی که به زنش بگوید «امرک بیدک» فرمود: انّی یکون هذا و اللّه یقول «الرجال قوامون علی النساء» لیس هذا بشیء.(4)مقصود از «امور زن» در برداشت فوق، اختیاراتی است که مرد در زندگی مشترک نسبت به همسرش دارد.

احکام: 12، 20، 21، 24، 25، 26، 27، 29

فلسفه احکام 12، 20، 21، 24، 25، 26، 27، 29 6، 11

اسماء و صفات:

علی 37 ; کبیر 37

اصلاح:

روش اصلاح 31، 40

انسان:

تفاوت انسان ها 3، 4، 9

تربیت:

تنبیه در تربیت 32، 41 ; روش تربیت 32 ; مراحل تربیت 30، 32

تقوا:

زمینه تقوا 39

تکوین و تشریع: 8، 12

تنبیه:

نقش تنبیه 30، 31

خانواده:

احکام خانواده 12، 20، 21، 24، 25، 26، 27، 28، 29 ; حقوق خانواده 17 ; روابط خانواده 12، 24 ; مدیریت خانواده 1، 2، 6، 11، 18

خدا:

عظمت خدا 39 ; فضل خدا 39 ; هشدار خدا 38

ذکر:

آثار ذکر 39

روایت: 41، 42

زن:

تجاوز به حقوق زن 38 ; تنبیه زن 26، 27، 30، 35، 41 ; حقوق زن 20، 25، 34 ; ظلم به زن 39 ; عواطف زن 33 ; فضایل زن 5 ; محدوده اختیارات زن 42 ; مسؤولیت زن 16، 17، 18، 19، 21، 36 ; نشوز زن 35 ; نفقه زن 10 ; ولایت بر زن 1، 2، 6، 11، 19

ظالمان:

هشدار به ظالمان 38

ظلم:

موانع ظلم 39

عفّت:

اهمیّت عفّت 15

عواطف:

نقش عواطف 33

فساد:

روش اصلاح فساد 33 ; روش مبارزه با فساد 28، 31

قانونگذاری:

شرایط قانونگذاری 12

گناه:

اجتناب از گناه 15 ; روش مبارزه با گناه 28

گناهکار:

اعراض از گناهکار 31

مدیریت:

شرایط مدیریت 7

مرد:

اطاعت از مرد 13، 16، 17، 18، 19، 21، 36 ; فضایل مرد 3، 4، 5، 6 ; مدیریت مرد 1، 11، 18، 19 ; مسؤولیت مرد 1، 2، 10، 17، 34

معاش:

تأمین معاش 11، 17، 18، 19

موعظه:

نقش موعظه 23، 30، 31

نشوز:

روش برخورد با نشوز 23، 24، 26، 27، 29، 30، 35، 40، 41 ; موارد نشوز 22، 36

نظام آفرینش: 8

نظام حقوقی: 8

ولایت:

شرایط ولایت 7

همسر:

اعراض از همسر 40 ; تجاوز به حقوق همسر 22 ; حفظ حقوق همسر 14، 19، 21 ; حقوق همسر ی 16، 17 ; همسر پسندیده 13، 14، 15

 

پی نوشت ها:

1. تفسیر قمی، ج 1، ص 137 ; نورالثقلین، ج 1، ص 477، ح 229.

2. مجمع البیان، ج 3، ص 69 ; نورالثقلین، ج 1، ص 478، ح 231.

3. تفسیر طبری، جزء 5، ص 67، 68 ; الدر المنثور، ج 2، ص 522.

4. تهذیب شیخ طوسی، ج 8، ص 88، ح 221، ب 3 ; تفسیر برهان، ج 1، ص 367، ح 1.