مصاحبه مکتوب آیت الله هاشمی رفسنجانی درباره کودک آزاری
O قوانین شرع مقدس اسلام و قرآن چه نظری در مورد کودک آزاری دارند؟
● نه تنها شرع اسلام و کتاب آسمانی‌اش قرآن، بلکه هر دینی که به کمال انسانی می‌اندیشد، از آزار انسانها به ویژه کودکان بیزار است. قوانین اجتماعی اسلام که براساس رأفت انسانی پایه‌گذاری شده است، مسلمانان، پیروان ادیان دیگر و همه انسانها را به مدارا با هم نوعان دعوت می‌نماید. همچنین به دلیل آسیب‌پذیری بسیار بالای کودکان و با توجه به اینکه کودک امروز سازنده فردای جامعه می‌باشد، حساسیت‌های ادیان و جوامع بین‌المللی نسبت به این گروه سنی بالاست. ایران اسلامی هم که قوانین خود را براساس تعالیم اسلامی تنظیم نموده، به این مقوله توجه جدّی کرده است. به عنوان مثال در ماده 633 قانون مجازات اسلامی فردی که طفلی را در محل خالی از سکنه رها نماید، به حبس محکوم می‌شود. یا قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، اذیت و آزار را مختص شکنجه جسمی ندانسته و شکنجه روحی و روانی و حتّی ممانعت از تحصیل کودکان را جرم دانسته است.
مثال دیگر برای توجه جمهوری اسلامی ایران به کودکان کاهش میزان مرگ و میر آنان می‌باشد. به گونه‌ای که میزان مرگ و میر اطفال زیر یک سال از 44 نفر در هزار تولد زنده در سال 1368 به 26 نفر در هزار تولد زنده در سال 1376 کاهش یافت که معادل 9/40 درصد کاهش یافته است.
O طبق قرآن کریم و احادیث، روشهای صحیح آموزش و تربیت فرزندان کدام‌اند؟
● قرآن و روایات معصومین که مهمترین منابع آموزشهای مسلمین هستند، به صور مختلف مستقیم و غیرمستقیم روشهای آموزش و تربیت فرزندان را می‌آموزند. در اسلام به کرات برحفظ کرامت انسانی که کودکان نیز شامل آن می‌شوند، تأکید شده است. پیامبر اسلام(ص) در سیره مبارکه خود لزوم توجه به حقوق کودکان و حقی را که آنان بر ذمّه پدر و مادر خود دارند، نشان داده است. ارتباط با کودک، تشویق، پرهیز از زیاده‌روی در مهربانی، محبت، عدم سخت‌گیری، عدالت با فرزندان، گرامی‌داشتن فرزند و .... از موارد تربیتی اسلام است.
O با درنظر گرفتن تأثیرات اجتماعی و روانی کودک‌آزاری، آیا یک فرد مسلمان می‌تواند با مشاهده یا اطلاع‌یافتن از کودک‌آزاری، در قبال آن سکوت اختیار کرده و بی‌تفاوت باشد؟ تکالیف مذهبی مسلمانان در صورت مشاهده بدرفتاری و کودک‌آزاری یا اطلاع یافتن از آن چیست؟
● در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان ایران آمده است کلیه افراد و مؤسسات و مراکزی که به نحوی مسئول نگهداری و سرپرستی کودکان هستند، مکلفند به محض مشاهده هر نوع کودک‌آزاری مراتب را جهت پیگرد قانونی مرتکب به مقامات صالح قضایی اعلام کنند و مراکز قضایی نیز براساس قانون مصوب مجلس شورای اسلامی موظفند با موارد کودک‌آزاری به شدت برخورد کنند.
O برای جلوگیری از شیوع کودک‌آزاری در جامعه مسئولیت افراد در موقعیت‌های مختلف از جمله والدین، کسانی که از کودکان نگهداری می‌کنند، نهادهای مسئول کودکان، رهبران مذهبی، کارکنان بیمارستانها، معلمان، سیاستگذاران و نمایندگان چیست؟
● فرهنگ‌سازی مهمترین شرط جلوگیری از کودک‌آزاری است. اما برای مواردی که اتفاق می‌افتد و باعث جریحه‌دار شدن عواطف انسانی می‌گردد، باید برخوردهای قانونی صورت گیرد. اسلام برای هریک از مراحل یاد شده اعم از خانواده، مراکز نگهداری کودکان، نهادهای مسوول و ... قوانین متقن و خاص خود را برای صیانت از حقوق کودکان دارد و توصیه‌های لازم را نموده است.
O رفتار پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین با کودکان برای تربیت آنها به چه صورت بوده است؟ آیا در سیره پیامبر و ائمه معصومین برای تربیت کودکان از روشهای خشونت‌آمیز (مانند تنبیه بدنی) استفاده می‌شده یا خیر؟
● در رفتار معصومین نه تنها بر مهربانی و محبت نسبت به کودکان تأکید شده است، بلکه به شدت تنبیه را نهی کرده‌اند و در بسیاری از احادیث به روشهای ایجاد کرامت در کودکان اشاره شده است:
1- نامیدن کودک به اسامی نیکو: پیامبر اکرم (ص) فرمود: یا علی حق الولد علی الولده ان یحسن اسمه و ادبه «یا علی انتخاب اسم خوب و ادب حقی است که هر فرزند به پدر خود دارد.» (وسایل الشیعه، ج 5، ص 115)
2- احترام به کودک: در صفحه 124 جامع‌الاخبار آمده است: «اذا سمیع الولد اکر مواله واوسعواله فی امجالس و لاتقبحواله وجها» وقتی که نام فرزندان را می‌برید او را گرامی بدارید و جای نشستن را برای او توسعه دهید و نسبت به او روترش نکنید. پیامبر(ص) در این حدیث موضوع احترام فرزندان را به اولیاء گوشزد می‌کند زیرا کودکی که مورد بی‌اعتنایی و توهین دیگران قرار گیرد، دچار حس حقارت و خود کم‌بینی می‌شود. تمام افراد انسانها از توهین و هتک حرمت و زایل شدن شخصیت خود ناراحت می‌شوند، انسان تمنا و آرزوی احترام دارد و اگر برای او اهمیتی قایل نشود دچار ناراحتی‌های روانی نظیر حقارت می‌شود و این عارضه در کودکان که عاطفی‌تر و حساس‌تر هستند به شکل بارزتری نمود پیدا می‌کند. نمونه بسیار خوب احترام به کودکان رفتار حضرت علی(ع) با کودکان است که با حضور در خانواده‌های بی‌سرپرست، از کودکان آنها نگهداری می‌کرد و اگر در مسیری کودکی را می‌‌آید که به خاطر تسلیم بودن، افسرده بود، آن کودک را دلداری می‌داد.
3- محبت و ترحم به کودکان: نیاز به دوست داشتن از نیازهای روانی کودک است. دوست داشتن یعنی قبول او به عنوان یک انسان ارزشمند نزد والدین، و این قبول داشتن به عزت نفس منجر می‌شود. از جمله اموری که محبت به کودکان را می‌رساند، بوسیدن آنهاست. ترحم به کودکان و انجام وعده، موجب احساس شخصیت در آنان می‌شود. چرا که به او اهمیت داده و برای وعده‌هایی که به او داده شده، اهمیت قایل شدن برای تو را می‌رساند و این مسأله در پرورش عزت نفس او مؤثر است.
4- عدم تحمیل بیجا به کودک: اگر انتظارات والدین ما فوق طاقت کودکان باشد و برآنان تحمیل شود، عزت نفس آنان کاهش می‌یابد. زیرا در مقابل کاری که خارج از توان اوست. دچار شکست شده و به دنبال این شکست عزت نفس او کاهش می‌یابد و باید کودک را به عنوان یک کودک پذیرفت، برتوانایی‌های او ارج نهاد و از آنچه در توان او نیست صرف‌نظر کرد تا او به سرکشی، دروغ و ... که از پیامدهای ذلت نفس است دچار نشود.
5-عدم تنبیه به خصوص تنبیه بدنی: انسان جایز الخطاست و کودک به دلیل رشد عقلی کافی، نداشتن تجربه و محدود بودن میزان یادگیری‌هایش دچار خطای بیشتری می‌شود. اسلام با نهی از تنبیه به خصوص تنبیه بدنی راه را برای بروز احساس حقارت می‌بندد.
علی (ع) فرمود: «لا تضربه و اهجره و لاتطل» فرزند را مزن و برای ادب کردنش از او قهر کن ولی مواظب باش قهرت طولانی نشود و زود آشتی کن. (بحارالانوار، ج 23، ص 114)
البته تشویق از مواردی است که بارها برآن تأکید شده و آن را مقدم برهمه برنامه‌های تربیتی دانسته که موجب بروز استعدادها و تداوم برنامه‌های خوبی می‌شود که با عث تشویق شده‌اند.
6- رعایت مساوات و عدم تبعیض بین کودکان: اگر بچه‌ها خلاف این را احساس کنند، یعنی پدر و مادر در بذل توجه، مساوات را رعایت نکنند، از یک طرف موجبات حسادت و کینه را و از طرفی دیگر باعث حقارت و ذلت را فراهم می‌سازند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمود: «اعدادا بین اولادکم کما تحبون ان یعدلوا بینکم فی‌البر و اللطف» میان فرزندان به عدالت رفتار کنید همانطور که دوست دارید در نیکی و لطف نیز بین شما به عدالت رفتار شود. (محجه البیضاء ج 2، ص 64)
7- سلام کردن به کودکان: پیامبر اکرم (ص) خود همیشه به کودکان سلام می‌کرد زیرا این امر موجب ارزش‌گذاری به کودکان و بالا بردن عزت نفس در آنان می‌گردد.
O در صورتی که امکان استفاده از روشهای غیرخشونت‌آمیز برای تربیت و تنبیه طفل وجود داشته باشد، استفاده والدین یا معلمان از خشونت چه حکمی در دین اسلام دارد؟
در اسلام چنین اجازه‌ای به هیچ‌یک از انسانها داده نشده است که به آزار و اذیت هم نوعان خود، به خصوص کودکان بپردازند. اما گاهی روشهای تنبیهی برای آگاهی و بیداری آمده است که بیشتر برانذار تکیه دارد.
O آیا طبق موازین شرع مقدس و قرآن کریم، والدین و کسانی که از کودکان نگهداری می‌کنند، در قبال رفتارهای خشونت‌آمیزی که نسبت به کودکان دارند، مسئول بوده و باید پاسخگو باشند یا این که آنها مبری از پاسخگویی در قبال رفتار خود با کودکان هستند؟
همه والدین مسئول حفظ و نگهداری کودکان خود هستند و مجامع و گروههایی هم که در این مسیر وظایف قانونی برعهده گرفته‌اند، باید به وظایف خویش عمل کنند و نگذارند کودکانی که آنها مسئول آنان هستند، احساس غبن و مظلومیت نمایند.