تفسیر قرآن کریم – سوره طه – آیه 96 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

قَالَ بَصُرْتُ بمَا لَمْ یَبْصُرُوا بهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِّنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَکَذَلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسی

گفت: من به چیزی توجه کردم که آنان به آن توجه نکردند; پس مشتی از ردّ پای آن رسول برگرفتم و آن را افکندم و بدین گونه نفس من [آن را ]برایم بیاراست.

1 - سامری، مدعی داشتن دیدی ممتاز و درک حقایق و دانستنی هایی که دیگران بر آن آگاهی نداشتند.

قال بصرت بما لم یبصروا به

فعل «بصر» زمانی در مورد دیدن با چشم به کار می رود که درک قلبی نیز ضمیمه آن شده باشد و استعمال آن در مواردی که فاقد درک قلبی است، بسیار کم می باشد (مفردات راغب). دراین که مراد سامری از این سخن چه بوده، احتمالاتی ذکر شده است; از جمله این که من به فنون و حقایقی آگاهی یافتم که زمینه ساز استفاده بیشتر من از آثار رسالت شده بود و دیگران از آن زمینه محروم بودند.

 

2 - سامری، از دانش و مزیتی علمی بر بنی اسرائیل برخوردار بود.

 

قال بصرت بما لم یبصروا به

 

3 - سامری، به کمک علم و آگاهی خود، به اندکی از آثار و تعالیم یکی از رسولان الهی دست یافت و بخشی از آن را در اختیار گرفت.

 

بصرت ... فقبضت  قبضة من أثر الرسول

محتمل است مراد از «أثرالرسول» دانش و اسراری باشد که در دست موسی و هارون(ع) و یا پیامبران پیش از آن دو بوده است; که گوشه ای از آن به دست سامری افتاده بود و وی با تسویلات نفسانی، آن را در راه گمراه ساختن مردم به کار گرفته بود. «ال» در «الرسول» دلالت دارد که فرد مورد نظر سامری، برای حضرت موسی(ع) نیز شناخته شده بود; ولی گویا سامری به منظور پی نبردن دیگران به حقیقت ماجرا، نام رسول و اثر او را برای عموم بنی اسرائیل مشخص نساخت.

 

4 - سوء استفاده از دین و تعالیم آسمانی، برای گمراه ساختن بنی اسرائیل و ترویج گوساله پرستی در بین آنان، از جمله اعترافات سامری در نزد موسی(ع)

 

فنبذتها

«نبذ» در «نبذتها»، ممکن است در معنای حقیقی آن; یعنی، دورافکندن آثار رسالت به کار رفته باشد و نیز ممکن است مجاز و به معنای سوء استفاده از تعالیم رسولان الهی باشد. براساس معنای دوم، سامری اعتراف می کند که با استفاده نابه جا از آموخته های خویش، آن را ضایع ساخته و نابود کرده است.

 

5 - سامری، با بی اعتنایی به آموخته های ویژه و الهی خود و دورافکندن آنها، به ساختن گوساله و گمراه سازی مردم پرداخت.

 

فنبذتها و کذلک سوّلت لی نفسی

از جمله معانی محتمل در آیه بالا، این است که مراد از «نبذتها» بی اعتنایی به آموخته ها (بصرت... قبضت) باشد; یعنی، اعتراف سامری چنین بوده است که من دانش و آموخته های الهی خود را ـ که از رسولان فراگرفته بودم ـ به دور افکندم و درپی آن مفتون نفس خویش شده انجام دادم آنچه کردم.

 

6 - ارتداد سامری، سبب انحراف بنی اسرائیل بود.

 

فنبذتها

 

7 - خطاکاری و تسویل نفس (تزیین داده شدن عمل از سوی نفس)، از جمله اعترافات سامری در هنگام محاکمه

 

قال بصرت ... و کذلک سوّلت لی نفسی

«تسویل» به معنای نیکو و زیبا جلوه دادن و محبوب ساختن چیزی در دیدگاه دیگری است، تا او وادار به گفتن سخنی مخصوص و یا انجام کاری خاص شود (لسان العرب). برخی نیز آن را از «سول» به معنای استرخا (نرمی و آسانی) مشتق دانسته و به معنای آسان ساختن گرفته اند.

 

8 - فریب کاری های نفس و جلوه پردازی های نفسانی، وادار کننده سامری به ایجاد انحراف گوساله پرستی در بنی اسرائیل بود.

 

و کذلک سوّلت لی نفسی

«کذلک» در این موارد برای تشبیه چیزی به خود آن است. بنابراین مراد سامری از این تشبیه، این است که برای تسویلات نفسانی من، مثالی بهتر از همین تسویل ـ که دعوت مردم به گوساله پرستی است ـ وجود ندارد.

 

9 - تسویلات و وسوسه های نفس، زمینه ساز به کارگیری دین و دانش برای ایجاد انحراف و گمراه ساختن مردم

 

بصرت ... فنبذتها و کذلک سوّلت لی نفسی

آنچه که سامری در اختیار داشت و موجب گمراهی او و مردم بسیاری شد، علوم و معارفی بود که وی آن را در راه گمراه کردن مردم به کار گرفت.

 

10 - تسویلات نفس (زیبانمایی کارهای زشت و ناروا)، خطری در کمین افراد و جوامع

 

و کذلک سوّلت لی نفسی

 

11 - خوب و زیبانمایی کارهای ناروا، از جمله ویژگی های نفس انسان

 

و کذلک سوّلت لی نفسی

 

12 - لزوم هشیاری انسان در برابر تسویلات نفس خویش

 

و کذلک سوّلت لی نفسی

اقرار

اقرار به تزیین عمل ناپسند 7

انبیا

دستیابی به علم انبیا 3

بنی اسرائیل

تاریخ بنی اسرائیل 4، 6، 7، 8; عوامل گمراهی بنی اسرائیل 6; عوامل گوساله پرستی بنی اسرائیل 8

جامعه

آسیب شناسی اجتماعی 9، 10; عوامل انحطاط جامعه 10

خدا

بی اعتنایی به تعالیم خدا 5

دین

زمینه سوءاستفاده از دین 9; سوءاستفاده از دین 4

سامری

آثار ارتداد سامری 6; آثار هواپرستی سامری 8; ابزار اضلال سامری 4; ادعاهای سامری 1; اضلال سامری 5، 7، 8; اقرار سامری 4، 7; روش تبلیغ سامری 4; سوءاستفاده سامری 4; علم سامری 1، 2; فضایل سامری 2; قصه سامری 3، 4، 5، 6، 7; مجسمه سازی سامری 5; منشأ علم سامری 3

عمل

آثار تزیین عمل ناپسند 10; تزیین عمل ناپسند 11

مردم

زمینه اضلال مردم 9

هوی وهوس

آثار هوی وهوس 9; اهمیت هوشیاری در برابر هوی وهوس 12; نقش هوی وهوس 11