تفسیر قرآن کریم – سوره طه – آیه 123 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

قَالَ اهْبطَا مِنْهَا جَمِیعًا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدًی فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ فَلَا یَضِلُّ وَلَا یَشْقَی

[خدا] فرمود: همگی از آن فرود آیید در حالی که بعضی از شما دشمن برخی دیگرند; پس اگر از جانب من هدایتی برای شما آمد، هر کس از هدایت من پیروی کند نه گمراه می شود و نه تیره بخت.

1 - آدم(ع) و حوا، در پی تناول از درخت منع شده، صلاحیت سکونت در بهشت را از دست دادند.

فأکلا منها ... قال اهبطا منها

«إهبطا» ممکن است خطاب به آدم (ع) و حوا و یا خطاب به آدم(ع) و ابلیس باشد در صورت دوم، حوا به خاطر این که در عصیان و پی آمد آن تابع آدم بوده، مورد خطاب قرار نگرفته است. در هر دو صورت برداشت یاد شده، به دست می آید.

 

2 - خداوند، شیطان را به دلیل وسوسه گری و فریب دادن آدم، از بهشت اخراج کرد و به فرود آمدن به زمین فرمان داد.

 

فوسوس إلیه الشیطـن ... قال اهبطا منها جمیعًا

برداشت یاد شده بر این مبنا است که مخاطب در «اهبطا» آدم و شیطان باشند.

 

3 - آدم و حوا(ع)، در پی عمل به وسوسه شیطان و نادیده گرفتن هشدارهای خداوند در بهشت، از آن مکان عالی اخراج شدند و به زمین فرود آمدند.

 

فأکلا منها ... و عصی ءادم ... قال اهبطا منها جمیعًا

«هبوط»; یعنی، نزول (مصباح). فرمان «اهبطا» فرمانی تکوینی بوده است; زیرا هبوط به زمین برای انسان، عادتاً مقدور نیست.

 

4 - شیطان با وسوسه و اغواگری خود، زمینه ساز اخراج آدم و حوا از بهشت و هبوط آنان به زمین گردید.

 

فوسوس إلیه الشیطـن ... قال اهبطا منها

 

5 - تخلف و عصیان از فرمان های پروردگار، موجب سقوط انسان و تنزل مقام او است.

 

و عصی ءادم ... قال اهبطا منها

جمله «ثمّ اجتباه...» گرچه قبل از ماجرای هبوط ذکر شده است; ولی براساس آیاتی که در سوره بقره گذشت، توبه آدم پس از هبوط بوده است. بنابراین جمله «قال اهبطا...» بیان مجازات عصیان آدم است و «ثمّ اجتباه...» جمله معترضه می باشد.

 

6 - هبوط آدم و حوا(ع) به زمین، ملازم با ابقای تمامی نسل انسانی در آن است.

 

قال اهبطا ... بعضکم لبعض عدوّ فإمّا یأتینّکم

ضمیر جمع در «بعضکم» و «یأتینّکم» گویای این نکته است که هنگام صدور فرمان هبوط، ادامه یافتن زندگی بشر در زمین، قطعی بوده است.

 

7 - زندگی انسان در زمین، همواره قرین دشمنی و ستیز آدمیان با یکدیگر بوده است.

 

اهبطا منها جمیعًا بعضکم لبعض عدوّ

در باره مراد از «بعضکم لبعض عدوّ» دو دیدگاه وجود دارد: 1ـ مراد دشمنی شیاطین با انسان ها است. دراین نظر «اهبطا» خطاب به ابلیس و آدم خواهد بود. 2ـ مراد دشمنی انسان ها با یکدیگر است. مبنای این نظر، مخاطب بودن آدم(ع) و حوا است. در هر دو مبنا، خطاب به آدم و حوا(ع) و ابلیس به اعتبار ذریه آنان خواهد بود. در برداشت یاد شده، دومین دیدگاه پذیرفته شده است.

 

8 - انسان و شیطان دشمنانی آشتی ناپذیراند.

 

اهبطا ... بعضکم لبعض عدوّ

در برداشت یاد شده، «اهبطا» خطاب به آدم و ابلیس است.

 

9 - بهشت آدم، محیط صفا و صلح و تأمین کامل نیازها و عاری از بروز دشمنی در میان ساکنان آن بود.

 

إنّ لک ألاّتجوع ... اهبطا ... بعضکم لبعض عدوّ

چون موضوع دشمن به عنوان مجازات و اقتضای هبوط مطرح گردیده است. چنین برمی آید که در مسکن قبلی آدم(ع) (بهشت) چنین عارضه ای در کار نبوده و به خاطر فراهم بودن نیازمندی ها، زمینه های عداوت منتفی بوده است.

 

10 - خداوند، از آغاز هبوط بشر بر زمین برای زندگی او، هدایت و برنامه هایی را قرار داد.

 

اهبطا منها ... فإمّا یأتینّکم منّی هدًی

خطاب در «إمّا یأتینّکم» تنها متوجه انسان ها است (هر چند «اهبطا» خطاب به ابلیس و آدم باشد); زیرا پس از حتمی شدن گمراهی بر شیاطین، ارائه هدایت به آنان لغو است.

 

11 - بهره مند ساختن بشر از رهنمودهای هدایت آفرین، بشارت خداوند به نخستین افراد بشر بود.

 

اهبطا ... فإمّا یأتینّکم منّی هدًی

«إمّا یأتینّکم» حاوی دو تأکید است: 1ـ «ما»ی زاید در «إمّا» (إنْ ما) 2ـ نون تأکید. از این رو معنای عبارت چنین است: اگر هدایتی از سوی من برای شما آمد ـ که البته خواهد آمد ـ....

 

12 - تناول آدم و حوا از میوه ممنوع بهشت، زمینه ساز پیدایش روحیه دشمنی در انسان ها شد.

 

فأکلا ... بعضکم لبعض عدوّ

 

13 - خداوند دشمنی افراد بشر را با یکدیگر را به آدم و حوا(ع) گوشزد کرد و راه رهایی از پی آمدهای آن را به آنان آموخت.

 

بعضکم لبعض عدوّ ... فمن اتبع هدای فلایضلّ و لایشقی

 

14 - پیروی از رهنمودهای خداوند، نجات دهنده انسان ها، از عواقب دشمنی ها و کشمکش های زمینیان است.

 

بعضکم لبعض عدوّ فإمّا یأتینّکم منّی هدًی

 

15 - انسان، دارای اختیار در انتخاب راه هدایت و یا گمراهی

 

فإمّا یأتینّکم منّی هدًی فمن اتبع هدای

 

16 - پیروی از هدایت الهی، مانع گمراهی و بدبختی است.

 

فمن اتبع هدای فلایضلّ و لایشقی

 

17 - سرپیچی از هدایت های الهی، عامل گمراهی انسان و گرفتارآمدن او به رنج و سختی است.

 

فمن اتبع هدای فلایضلّ و لایشقی

«شقاوت» به معنای سختی و دشواری است (قاموس) و به قرینه آیه بعد، مراد تنگناها و فشارهای زندگی می باشد.

 

18 - انسان، برای رهایی از خطاها و رسیدن به خوشبختی، نیازمند رهنمودهای الهی است.

 

فمن اتبع هدای فلایضلّ و لایشقی

آدم(ع)

آثار اغواپذیری آدم(ع) 3; آدم(ع) و درخت ممنوعه 1، 3، 12; اخراج ازبهشت آدم(ع) 2، 3; امنیت در بهشت آدم(ع) 9; بشارت به آدم(ع) 11; تأمین نیازها در بهشت آدم(ع) 9; زمینه اخراج از بهشت آدم(ع) 4; زمینه هبوط آدم(ع) 4; صلح دربهشت آدم(ع) 9; عوامل محرومیت آدم(ع) 1; عوامل محرومیت از بهشت آدم(ع) 1; عوامل هبوط آدم(ع) 3; فلسفه هبوط آدم(ع) 6; قصه آدم(ع) 1، 2; معلم آدم(ع) 13; ویژگیهای بهشت آدم(ع) 9

اطاعت

آثار اطاعت از خدا 14، 16

انسان

اختیار انسان 15; بقای نسل انسان در زمین 6; دشمنان انسان 8; دشمنی انسان ها 7، 13; زمینه دشمنی انسان ها 12; عوامل انحطاط انسان 5; عوامل نجات انسان 14; نیازهای معنوی انسان 18; هدایت انسان ها10

بشارت

بشارت هدایت 11

جبر

جبر و اختیار 15

حوا

آثار اغواپذیری حوا 3; حوا و درخت ممنوعه 1، 3، 12; زمینه هبوط حوا 4; عوامل محرومیت حوا 1; عوامل هبوط حوا 3; فلسفه هبوط حوا 6; معلم حوا 13

خدا

بشارتهای خدا 11; تعالیم خدا 13; هدایتگری خدا 10 ; هدایتهای خدا 11، 18

درخت ممنوعه

آثار تناول از درخت ممنوعه 1، 12

دشمنی

عوامل نجات از دشمنی 14; نجات از دشمنی 13

زمین

دشمنی در زمین 7

سختی

عوامل سختی 17

سعادت

عوامل سعادت 18

شخصیت

آسیب شناسی شخصیت 5

شقاوت

موانع شقاوت 16

شیطان

آثار اغواگری شیطان 2، 4; آثار وسوسه های شیطان 3، 4; اخراج شیطان 2; دشمنی شیطان 8; نقش شیطان 4; هبوط شیطان 2

عصیان

آثار عصیان از خدا 5، 17

گمراهی

زمینه گمراهی 15; عوامل گمراهی 17; موانع گمراهی 16

نیازها

       نیاز به هدایتهای خدا 18 

هدایت

زمینه هدایت 15