تفسیر آیات قرآن کریم – سوره زمر – آیه21 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَلَکَهُ یَنَابیعَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ یُخْرِجُ بهِ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطَامًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذکْرَی لِأُوْلِی الْأَلْبَاب
آیا ندیده ای که خدا آبی از آسمان نازل کرد، پس آن را به صورت چشمه هایی در دل زمین راه داد، سپس به وسیله آن کِشته ای بیرون می آورد که رنگ های آن مختلف است، آن گاه به هیجان بلوغ می رسد که آن را زرد شده می بینی، سپس آن را خُرد و کاه می گرداند، همانا در این جریان تذکاری است برای صاحبان خرد.
1 - خداوند، نازل کننده آب باران از آسمان (فضای بالا) است.
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء
2 - خداوند، باران را به صورت چشمه سارها در دل زمین راه داده و روان ساخته است.
أنّ اللّه أنزل من السماء ماء فسلکه ینـبیع فی الأرض
«سلوک» (مصدر «سلک») به معنای داخل کردن و نفوذ دادن شیء است.
3 - باران، منشأ پیدایش چشمه سارها در زمین
أنزل من السماء ماء فسلکه ینـبیع فی الأرض
«ینبوع» (مفرد «ینابیع») به معنای مکان جوشش آب (چشمه) است.
4 - آسمان، از منابع آب در زمین
أنزل من السماء ماء فسلکه ینـبیع فی الأرض
5 - وجود لایه های نفوذپذیر آب در بستر زمین
أنزل من السماء ماء فسلکه ینـبیع فی الأرض
6 - جریان رویش کشت های رنگارنگ و رسیده و آن گاه خشک و خرد شدن ساقه ها و برگ های آنها، به دست خداوند است.
ثمّ یخرج به زرعًا مختلفًا ألونه ثمّ یهیج فتریه مصفرًّا ثمّ یجعله حطـمًا
«هیجان» (مصدر «یهیج») در اصل به معنای حرکت شتابان و جوش و خروش است. این کلمه هرگاه به کشت ها و نباتات نسبت داده شود، آغاز خشک شدن را افاده می کند و این کنایه از رسیدن محصول و وقت چیدن آن است. «حطام» به معنای خرده های یک شیء خشک شده است و مقصود از آن، خرد و کاه شدن برگ ها و ساقه های کشت ها است.
7 - آب، مایه حیات و رویش کشت های متنوع و رنگارنگ
یخرج به زرعًا مختلفًا ألونه ثمّ یهیج فتریه مصفرًّا
8 - متنوع و رنگارنگ بودن کشت ها، از جلوه های قدرت خدا و توحید ربوبی او است.
ثمّ یخرج به زرعًا مختلفًا ألونه
آیه شریفه، درصدد بیان جلوه هایی از قدرت و توحید ربوبی خداوند (چون نزول باران، پیدایش چشمه ها و روییدن کشت ها) است. بنابراین اختصاص به ذکر یافتن قید تنوع و رنگارنگی کشت ها، می تواند به منظور به نمایش گذاشتن جلوه دیگری از قدرت خدا باشد.
9 - زرد و خشک شدن، نشانه پایان رشد کشت ها
ثمّ یهیج فتریه مصفرًّا
10 - عوامل طبیعی، مجرای اراده خداوند
أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... ثمّ یخرج به زرعًا
تردیدی نیست که نزول باران، جوشیدن چشمه ها و رویش کشت ها، در اثر عوامل طبیعی انجام می پذیرد; چنان که خداوند در همین آیه، عامل رویش کشت ها را، آب دانسته است (ثمّ یخرج به زرعاً). در عین حال خداوند تمامی این کارها را به خود نسبت داده است («أنزل»، «فسلکه»، «یخرج به» و «یجعله»). مطلب یاد شده بیانگر این حقیقت است که همه عوامل طبیعی، در طول اراده خدا و مجرای آن است.
11 - خداوند، فراخوان انسان ها به مطالعه و نگاه عمیق به مبدأ نزول باران و چگونگی رویش کشت های رنگارنگ و خشک و خرد شدن آنها
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... ثمّ یخرج به زرعًا ... ثمّ یجعله حطـمًا
12 - تأمل و نگرش ژرف، از ابزارهای شناخت
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... ثمّ یجعله حطـمًا إنّ فی ذلک لذکری
13 - طبیعت (جریان نزول باران، پیدایش چشمه سارها، رویش کشت های رنگارنگ و خشک و خرد شدن آنها)، از جلوه های قدرت و ربوبیت خداوند است.
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... ثمّ یجعله حطـمًا إنّ فی ذلک لذکری
14 - طبیعت و پدیده های موجود در زمین چون باران، چشمه سارها و کشت ها، بستر مناسب برای خداشناسی
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... ثمّ یخرج به زرعًا ... ثمّ یجعله حطـمًا إنّ فی ذلک لذکری
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که آیه شریفه، درصدد نشان دادن جلوه های قدرت خداوند است. بنابراین توصیه و تشویق خداوند به مطالعه و ژرف نگری در طبیعت و پدیده های موجود در زمین، گویای برداشت یاد شده است.
15 - مرگ و نزول باران حیات آفرین (رویش کشت ها و خشک و خرد شدن آنها)، نشانه قدرت خداوند بر حیات بخشیدن دوباره انسان ها در قیامت
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... ثمّ یخرج به زرعًا ... ثمّ یجعله حطـمًا إنّ فی ذلک لذکری لأُولی الألبـب
طبق نظر برخی از مفسران از آن جایی که آیه شریفه پس از آیات مربوط به معاد و بهشت و جهنم آمده است، می تواند درصدد اثبات قدرت خداوند بر آفرینش مجدد انسان ها در قیامت باشد.
16 - مطالعه و نگاه عمیق به طبیعت (جریان نزول باران، چشمه سارها و پیدایش کشت ها)، مایه بیداری و پندگیری صاحبان عقل و خرد است.
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... إنّ فی ذلک لذکری لأُولی الألبـب
«ذکری» اسم برای «تذکیر» و «تنبیه» (بیداری و پندگیری) است و «لُبّ» (مفرد «ألباب») به معنای عقل و خرد می باشد.
17 - تنها صاحبان عقل و خرد، گروه حق جو و پندپذیراند.
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... إنّ فی ذلک لذکری لأُولی الألبـب
18 - داشتن روح پندپذیری و حق جویی، شرط بهره جستن و تأثیر پذیرفتن از سخنان به حق قرآن
ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... إنّ فی ذلک لذکری لأُولی الألبـب
19 - پندپذیری، نشانه عقل و خرد است.
إنّ فی ذلک لذکری لأُولی الألبـب
20 - مؤمنان، برخوردار از عقل و خرد و کافران فاقد آن
إنّ فی ذلک لذکری لأُولی الألبـب
برداشت بالا از ارتباط آیه شریفه با آیات گذشته به دست می آید; زیرا آیات پیش درباره اوصاف مؤمنان در مقابل کافران بود و در این آیه نیز یکی دیگر از اوصاف مؤمنان بیان شده است.
آب:
فواید آب 7; منابع آب 4; نفوذ آب در زمین 5
آسمان:
نقش آسمان 4
آیات خدا:
آیات آفاقی 14
اولواالالباب:
حق پذیری اولواالالباب 17; عبرت اولواالالباب 16; عبرت پذیری اولواالالباب 17
باران:
بارش باران 15; فواید باران 3; مطالعه بارش باران 11; منشأ باران 1; منشأ نفوذ باران 2; نفوذ باران در زمین 2
تنبه:
زمینه تنبه 16
توحید:
توحید افعالی 6; نشانه های توحید ربوبی 8
چشمه:
منشأ پیدایش چشمه ها 3، 13
حق:
شرایط حق پذیری 18
حق طلبی:
آثار حق طلبی 18
خدا:
افعال خدا 1، 2، 6; دعوتهای خدا 11; مجاری اراده خدا 10; نشانه های ربوبیت خدا 13; نشانه های قدرت خدا 8، 13، 15
زمین:
ویژگیهای زمین 5
شناخت:
ابزار شناخت 12
طبیعت:
مطالعه طبیعت 16; نقش طبیعت 13، 14
عبرت:
آثار عبرت 18، 19; عوامل عبرت 16
عقل:
نشانه های عقل 19; نقش عقل 12
عوامل طبیعی:
نقش عوامل طبیعی 10
قرآن:
شرایط استفاده از قرآن 18
کافران:
بی عقلی کافران 20
گیاهان:
خشکیدن گیاهان 9; زردی گیاهان 9; عوامل تنوع رنگ گیاهان 7; عوامل رویش گیاهان 7; مطالعه تنوع گیاهان 11; مطالعه خشکیدن گیاهان 11; مطالعه رویش گیاهان 11; منشأ تنوع رنگ گیاهان 6، 8; منشأ تنوع گیاهان 13; منشأ خشکیدن گیاهان 6، 13; منشأ رویش گیاهان 6، 13; نشانه های پایان رشد گیاهان 9
مؤمنان:
تعقل مؤمنان 20; فضایل مؤمنان 20
مردگان:
دلایل احیای مردگان 15
معاد:
دلایل معاد 15
تصاویر ضمیمه
