تفسیر آیات قرآن کریم – سوره بقره – آیه ۶۰- کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
وَإِذ اسْتَسْقَی مُوسَی لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ کُلُواْ وَاشْرَبُواْ مِن رِّزْقِ اللَّهِ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِی الأَرْضِ مُفْسدینَ
و [یاد کنید] وقتی را که موسی برای قوم خود درخواست آب کرد، پس گفتیم: با عصایت به آن سنگ بزن پس دوازده چشمه از آن جوشید که هر سبطی (تیره ای) آبشخور خود را شناخت [گفتیم:] از رزق خدا بخورید و بیاشامید و در زمین به فساد نپردازید.
1 - قوم موسی، پس از نجات از سیطره فرعون و گذر از دریا، در سرزمینی به دور از آب حرکت می کردند وبه کمبود شدید آب مبتلا بودند.
و إذاستسقی موسی لقومه
2 - موسی(ع) از خداوند خواست، تا قومش را از کمبود آب رهایی بخشد.
و إذاستسقی موسی لقومه
«استسقاء» در لغت به معنای طلب کردن آب است و در اصطلاح شرعی دعا به درگاه خداوند است به نحوی خاص برای نزول باران.
3 - خداوند، به موسی (ع) فرمان داد تا برای دستیابی به آب، عصای خویش را بر سنگ زند.
فقلنا اضرب بعصاک الحجر
«ال» در «الحجر» می تواند تعریف جنس باشد. در این صورت مراد از «الحجر»، سنگ در مقابل اشیای دیگر است و می تواند «ال» برای عهد حضوری یا ذهنی باشد. در این صورت مراد از «الحجر» سنگی مخصوص بوده است.
4 - خداوند، دعا و درخواست موسی(ع) (دستیابی به آب) را سریعاً اجابت کرد.
فقلنا اضرب بعصاک الحجر
حرف «فاء» در «فقلنا» اشاره به این دارد که میان دعای موسی و اجابت آن فاصله زمانی نبوده است.
5 - موسی(ع) در پی فرمان خدا بدون هیچ تأخیر، عصای خویش را برای به دستاوردن آب بر سنگ زد.
فقلنا اضرب بعصاک الحجر فانفجرت منه اثنتا عشرة عیناً
حرف «فاء» در «فانفجرت» فای فصیحه است; یعنی، بیانگر معطوف علیه مقدر می باشد. جمله با تقدیر آن چنین است: «فضرب بعصاه الحجر فانفجرت». گویا حذف این جمله برای رساندن این معناست که فرمان الهی (اضرب) همان و زدن همان.
6 - در پی فرود آمدن عصای موسی بر سنگ، دوازده چشمه آب از آن جوشش کرد.
فانفجرت منه اثنتا عشرة عیناً
7 - بنی اسرائیل عصر موسی متشکل از دوازده طایفه بودند.
فانفجرت منه اثنتا عشرة عیناً قد علم کل أناس مشربهم
«أناس» جمع إنس و مراد از آن طوایف بنی اسرائیل است که به قرینه «إثنتا عشرة عیناً» معلوم می شود، آنها دوازده طایفه بودند.
8 - هر یک از دوازده چشمه جوشیده از سنگ، مخصوص طایفه ای از طوایف بنی اسرائیل بود.
قد علم کل أناس مشربهم
«مشرب» به آب آشامیدنی و نیز به جایگاهی که از آن آب بر می دارند گفته می شود و مقصود از آن در آیه، چشمه های جوشیده از سنگ است.
9 - هر کدام از طایفه های بنی اسرائیل آگاه به چشمه مخصوص خویش
قد علم کل أناس مشربهم
10 - هر یک از دوازده چشمه جوشیده از سنگ، خود دارای علامتی مشخص کننده اختصاص آن به طایفه ای از بنی اسرائیل
قد علم کل أناس مشربهم
چنانچه خود چشمه ها علامت نداشت و پس از جوشیدن علامت گذاری می شد تا اختصاص هر چشمه به طایفه ها معلوم شود، شایسته آن بود که به جای «قد علم کل أناس مشربهم» (هر طایفه ای چشمه خود را می شناخت) گفته شود: «علّم ...» (تعلیم داده شد ...).
11 - ضرورت جیره بندی و تقسیم ارزاق در شرایط کمبود
فانفجرت منه اثنتا عشرة عیناً قد علم کل أناس مشربهم
12 - ضرورت از میان بردن زمینه های بروز اختلافات اجتماعی*
قد علم کل أناس مشربهم
به نظر می رسد هدف از تقسیم آب و مشخص کردن هر چشمه به طایفه ای از بنی اسرائیل، جلوگیری از بروز اختلاف و تنازع بوده است.
13 - جوشش چشمه های متعدد از سنگ و ویژگیهای مخصوص آنها، از معجزات ارائه شده به قوم موسی
فانفجرت منه اثنتا عشرة عیناً قد علم کل أناس مشربهم
14 - دعا و مناجات به درگاه خدا برای رفع کمبود آب (استسقا) امری نیکو و شایسته، و وظیفه ای بر عهده رهبران دین
و إذاستسقی موسی لقومه
15 - داستان استسقای موسی(ع) و جوشیدن چشمه های آب از سنگ، داستانی آموزنده و خاطره ای شایسته و بایسته به یاد داشتن
و إذاستسقی موسی لقومه ... قد علم کل أناس مشربهم
عبارت «إذاستسقی» عطف بر «نعمتی» در آیه 47 است; یعنی: «أذکروا إذاستسقی موسی لقومه».
16 - خوردن و آشامیدن از روزیهای خدادادی، توصیه و سفارش خداوند به قوم موسی
کلوا و اشربوا من رزق اللّه
17 - خداوند، بنی اسرائیل را از فسادگری در سراسر پهنه گیتی بر حذر داشت.
و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
«عثو» (مصدر لاتعثوا) به معنای فسادگری است.
18 - فسادگری در زمین از محرمات مؤکد است.
و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
کلمه «مفسدین» حال برای فاعل «لاتعثوا» است و از آن جا که «لاتعثوا» حاکی از حرمت فسادگری است، «مفسدین» حال مؤکده خواهد بود و دلالت بر تأکید آن تکلیف دارد.
19 - خداوند، هر طایفه از بنی اسرائیل را از تجاوز به خوراکیها و نوشیدنیهای مخصوص طایفه دیگر بر حذر داشت.
قد علم کل أناس مشربهم کلوا و اشربوا ... و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
اختصاص دادن هر چشمه به طایفه ای از بنی اسرائیل و سپس نهی از فسادگری، اشاره به این دارد که: تجاوز هر طایفه به حقوق دیگری فسادگری است و می بایست بنی اسرائیل از آن پرهیز می کردند.
20 - تجاوز به حقوق و مزایای دیگران، از جلوه های فسادگری است.
کلوا و اشربوا ... و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
21 - خداوند، روزی دهنده به بندگان خویش
کلوا و اشربوا من رزق اللّه
22 - اباحه بهره گیری از نعمتهای الهی تا آن جاست که به فساد در زمین نینجامد.
کلوا و اشربوا من رزق اللّه و لاتعثوا فی الأرض مفسدین
نهی از فسادگری پس از توصیه به بهره گیری از خوراکیها و نوشیدنیها، به منزله قیدی است برای آن توصیه.
23 - از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: «نزلت ثلاثة احجار من الجنة ... و حجر بنی اسرائیل ...;(1)
سه سنگ از بهشت نازل گشته ... یکی از آنها سنگی بود که در میان بنی اسرائیل بود [و به هنگام نیاز از آن آب بر می گرفتند] ...».
آب:
جوشش آب از سنگ 6، 8، 15; کمبود آب 1; نجات از کمبود آب 2، 4، 14
اتحاد:
اهمیّت اتحاد 12
احکام: 18، 22
اختلاف:
مبارزه با احکام اجتماعی 12
اعداد:
عدد دوازده 6، 7، 10
افساد:
افساد در زمین 18، 22; حرمت افساد 18; موارد افساد 20; نهی از افساد 17
اقتصاد:
اهمیّت تعادل اقتصاد ی 11
انسان:
تجاوز به حقوق انسان ها 20
بنی اسرائیل:
ابتلای بنی اسرائیل به کمبود 1; افساد بنی اسرائیل 17; بنی اسرائیل دوران موسی(ع) 7; تاریخ بنی اسرائیل 1، 7، 9، 19; توصیه به بنی اسرائیل 16; چشمه های بنی اسرائیل 6، 8، 9، 10، 13، 15; خوردنیهای بنی اسرائیل 19; طوایف بنی اسرائیل 7، 8، 9، 10، 19; کمبود آب در بنی اسرائیل 1; نجات بنی اسرائیل 1; هشدار به بنی اسرائیل 17
چشمه:
چشمه سنگی 6، 8، 10، 15
خدا:
اوامر خدا 3، 5; توصیه های خدا 16; رازقیت خدا 21; روزی خدا 16; نواهی خدا 17، 19
دعا:
دعا ی کمبود آب 14
ذکر:
ذکر تاریخ 15
روایت: 23
روزی:
استفاده از روزی 16; منشأ روزی 21
رهبران دینی:
مسؤولیت رهبران دینی 14
سنگ:
سنگ های نازله از بهشت 23
سهمیه بندی ارزاق:
اهمیّت سهمیه بندی ارزاق 11
عمل:
عمل پسندیده 14
مباحات:
استفاده از مباحات 22
محرمات: 18
معجزه:
معجزه چشمه سنگی 13
موسی (ع):
اجابت دعای موسی (ع) 4; استسقای موسی (ع) 2، 3، 4، 5، 15; دعای موسی (ع) 2; عصای موسی (ع) 3، 5، 6; قصه موسی (ع) 2، 3، 4، 5، 6، 15; معجزه موسی (ع) 13
نعمت:
محدوده استفاده از نعمت 22
پی نوشت ها :
1. مجمع البیان، ج 1، ص 383; نورالثقلین، ج 1، ص 84، ح 217.
تصاویر ضمیمه
