تفسیر آیات قرآن کریم – سوره انعام – آیه ۵۲ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَلاَ تَطْرُد الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بالْغَدَاةِ وَالْعَشیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَیْکَ مِنْ حِسَابهِم مِّن شَیْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابکَ عَلَیْهِم مِّن شَیْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ

و آنان را که صبح و شام (در همه حال) پروردگار خود را می خوانند و رضای او را می خواهند از خود دور مکن هیچ چیزی از حساب آنان برعهده تو نیست و هیچ چیزی از حساب تو بر آنان نیست که طردشان کنی و از ستمکاران گردی.

1 مشرکان برای دور ساختن برخی مؤمنان از اطراف پیامبر (ص) آن حضرت را تحت فشار قرار می دادند.

و لا تطرد الذین یدعون ربهم

2 حضور طیف خاصی از مؤمنان نزد پیامبر(ص)، برای برخی کافران ناخوشایند بود.

و لا تطرد الذین یدعون ربهم

سبب نزول نقل شده در ذیل این آیه و نیز لحن آن، گواه چگونگی ترکیب یاران پیامبر (ص) و فقر آنان و نیز نداشتن موقعیت اقتصادی و شؤون اجتماعی است. و همین امر موجب اعتراض و واکنشهایی از سوی کافران ثروتمند و قدرتمند می گشته است.

3 پیامبر (ص) نباید برای جلب نظر مشرکان، مؤمنان را از خود طرد کند.

و لا تطرد الذین یدعون ربهم

در سبب نزول این آیه آمده است که بزرگانی از مشرکان، حضور نزد پیامبر (ص) را مشروط به عدم حضور مؤمنان فقیر و ضعیف دانستند و این آیات در رد درخواست آنان نازل گردیده است.

4 رهبران و مبلغان دین نباید قشرهای ضعیف و تهیدست را از اطراف خود برانند.

و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغدوة و العشیّ یریدون وجهه

5 حضور مؤمنانی در اطراف پیامبر(ص) که هر بامداد و شامگاه به درگاه خداوند نیایش خالصانه داشتند.

و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغدوة و العشیّ یریدون وجهه

6 انذار و تبلیغ اهل ایمان نباید به گونه ای باشد که موجب طرد آنان شود.

و أنذر به ... و لا تطرد الذین یدعون ربهم

از اینکه در آیه قبل انذار بیمناکان از قیامت مطرح بود، که شامل مؤمنان هم می شود، و در این آیه از طرد مؤمنان نهی شده، برداشت فوق استفاده شده است.

7 ضرورت ارزیابی دقیق، از روشهای تبلیغ دین و برآورد آثار آن

و أنذر به ... و لا تطرد الذین یدعون ربهم

برخی مفسران گفته اند آیه «لا تطرد ... » تبصره ای بر آیه قبل است. بر این فرض آیه می تواند رهنمودی کلی در تبلیغ باشد. یعنی قبل از به کارگیری هر روشی در تبلیغ به بررسی ابعاد آن باید پرداخت و از عوارض احتمالی آن با تدابیر لازم جلوگیری کرد.

8 ارزش والا و اهمیت نیایش خالصانه به درگاه خداوند

و لا تطرد الذین یدعون ربهم ... یریدون وجهه

9 بامدادان و شامگاهان، فرصتهایی مناسب برای نیایش و دعاست.

یدعون ربهم بالغدوة و العشیّ

10 از آداب دعا توجه به ربوبیت خداوند در حال دعاست.

یدعون ربهم بالغدوة و العشیّ

11 دعا راهی برای رسیدن به قرب خدا و جلب رضایت اوست.

یدعون ربهم ... یریدون وجهه

«وجه» به معنای صورت است و چون لحاظ معنای حقیقی این کلمه درباره خداوند معقول نیست بنابراین می تواند مراد از «یریدون وجهه» «یریدون مرضاته» باشد، چنانکه اغلب مفسران این احتمال را گفته اند.

12 نیایش کنندگان به درگاه خداوند، نزد او ارزشمندند ; هر چند تهیدست باشند.

 

و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغدوة و العشیّ یریدون وجهه

13 خیرخواهیهای مشرکان مبنی بر زیانبار بودن حضور مؤمنان ضعیف در کنار پیامبر (ص) نباید موجب طرد و محرومیت آنان از محضر پیامبر (ص) گردد.

ما علیک من حسابهم من شیء و ما من حسابک علیهم من شیء فتطردهم

«حسابهم» می تواند اضافه مصدر به فاعل خود (هم) باشد ; یعنی حسابگریهای مشرکان درباره مؤمنان و فقر و محرومیت آنها.

14 محاسبه اعمال و برآورد تأثیر حضور و یا عدم حضور مؤمنان فقیر و ضعیف در کنار پیامبر (ص)، در محدوده وظایف آن حضرت نیست.

و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغدوة ... ما علیک من حسابهم من شیء

مرجع ضمیر در «من حسابهم» موصول در صدر آیه و مراد از آن همان مؤمنان فقیرند. و «من» بنابر گفته اهل ادب، زاید و مفید استغراق است. یعنی حساب هیچ عمل و کاری از آنان با تو نیست، که از جمله آنها برآورد نقش حضور و یا عدم حضور آنان در نزد پیامبر (ص) است.

15 خداوند حضور مسلمانان فقیر و ضعیف را در اطراف پیامبر اکرم (ص) برای پیامبر (ص) و اسلام زیانبار نمی داند.

ما علیک من حسابهم من شیء

مرجع ضمیر در «حسابهم» می تواند معنوی باشد ; یعنی کسانی که خواهان طرد مؤمنان فقیر از اطراف پیامبر (ص) بودند. و مقصود از «ما علیک» یعنی چیزی به ضرر تو از ناحیه محاسبات کافران اتفاق نخواهد افتاد.

16 مؤمنان وظیفه دار محاسبه اعمال و برخوردهای پیامبر با دیگران نیستند.

و ما من حسابک علیهم من شیء

17 پیامبر (ص) نباید در برخورد با مردم، فقر و غنا و گرسنگی و سیری را ملاک قرار دهد.

ما علیک من حسابهم من شیء و ما من حسابک علیهم من شیء

18 هر کس مسؤول عمل خویش است.

ما علیک من حسابهم من شیء و ما من حسابک علیهم من شیء

19 نه پیامبر (ص) مسؤولیت عمل و اندیشه های مشرکان و مخالفان را بر عهده دارد و نه مشرکان پاسخگوی عمل پیامبرند.

ما علیک من حسابهم من شیء و ما من حسابک علیهم من شیء

در این برداشت مرجع دو ضمیر جمع در «حسابهم» و «علیهم» مشرکان است و در «حسابهم» اضافه مصدر به فاعل خویش است ; یعنی: «حساب المشرکین».

20 پیامبر اکرم (ص) نباید با طرد مؤمنان مستمند و فقیر از اطراف خویش، خود را در جرگه ظالمان قرار دهد.

فتطردهم فتکون من الظلمین

21 رهبران و مبلغان دینی در صورت طرد مؤمنان مستمند و ضعیف از اطراف خویش، ستمکارند.

فتطردهم فتکون من الظلمین

22 طرد کردن مؤمنان به سبب نداشتن پایگاه اجتماعی، ستمگری است.

فتطردهم فتکون من الظلمین

23 کسانی که از پیامبر (ص) خواهان طرد مؤمنان مستمند و ضعیف بودند، ستمگرند.

فتطردهم فتکون من الظلمین

در صورتی که ال در «الظالمین» عهد باشد، گزینش عنوان ستمگر برای مذکورین در آیه (درخواست کنندگان طرد) تصریح به ستمگر بودن آنان است.

24 تبعیض در روابط اجتماعی بر مبنای ارزشگذاری غلط، ستمگری است.

فتطردهم فتکون من الظلمین

ارزشها:

ملاک ارزشها 12، 17

ارزشگذاری:

غلط 24

ارزیابی:

با ثروت 17 ; ارزیابی با فقر 17

اسلام:

تاریخ صدر اسلام 1، 2، 5، 23

انذار:

روش انذار 6

تبلیغ:

ارزیابی تبلیغ 7 ; روش تبلیغ 6

تقرّب:

عوامل تقرّب 11

خدا:

روش جلب رضایت خدا 11

دعا:

اخلاص در دعا 8 ; ارزش دعا 8 ; وقت دعا 9

دین:

روش تبلیغ دین 7

ذکر:

ربوبیت خدا 10

روابط اجتماعی:

تبعیض در روابط اجتماعی 24

رهبری:

مسؤولیت رهبری 17 ; مسؤولیت رهبری دینی 4، 21

زیان:

ملاکهای زیان 15

صحابه:

فقیر 15 ; طرد صحابه 1، 3 ; طرد صحابه فقیر 13، 20 ; مناجات صحابه 5

ظالمان: 20، 21، 23

ظلم:

موارد ظلم 20، 21، 22، 24

عمل:

حسابرسی عمل 14 ; مسؤول عمل 18

کافران:

و صحابه 2 ; ناخشنودی کافران صدر اسلام 2

مؤمنان:

آثار طرد مؤمنان 20، 21 ; انذار مؤمنان 6 ; اهمیت حفظ شخصیت مؤمنان 3 ; تبلیغ مؤمنان 6 ; حفظ شخصیت مؤمنان 20، 22 ; طرد مؤمنان 6، 22 ; طرد مؤمنان فقیر 23 ; محدوده مسؤولیت مؤمنان 16 ; مؤمنان و محمّد (ص) 16

مبلغان:

مسؤولیت مبلغان 4، 21

محمّد (ص):

تاریخ محمّد (ص) 5 ; حسابرسی عمل محمّد (ص) 16 ; عمل محمّد (ص) 19 ; محدوده مسؤولیت 14، 19 ; محمّد (ص) و صحابه 3 ; محمّد (ص) و صحابه فقیر 14 ; محمّد (ص) و مشرکان 3 ; مسؤولیت محمّد (ص) 3، 13، 17، 20

مستضعفان:

حفظ شخصیت مستضعفان 4 ; طرد مستضعفان 4

مشرکان:

بینش مشرکان 13 ; خیرخواهی مشرکان 13 ; روش برخورد مشرکان 1 ; عقیده مشرکان 19 ; عمل مشرکان 19 ; محدوده مسؤولیت مشرکان 19 ; مشرکان و صحابه 1 ; مشرکان و محمّد (ص) 1

معاشرت:

با مردم 17

مناجات:

آثار مناجات 11 ; آداب مناجات 10 ; ارزش مناجات 12 ; ذکر خدا در مناجات 10 ; مناجات در شب 5، 9 ; مناجات در صبح 5، 9

مناجاتخکنندگان:

مقامات مناجاتخکنندگان 12

موقعیّت اجتماعی:

فاقدان موقعیّت اجتماعی 22