تفسیر آیات قرآن کریم- سوره غافر – آیه 65 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

هُوَ الْحَیُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ

او است آن زنده که معبودی جز او نیست، پس او را بخوانید در حالی که عبادت را برای او خالص کرده باشید، ستایش مختصّ خداوند است که صاحب اختیار جهانیان است.

 

1 - تنها خداوند، ذات دارای حیات حقیقی، مستقل و جاوید است.

 

هو الحیّ

جمله « هو الحیّ» مفید حصر است. انحصار حیات برای خداوند ـ با آن که موجودات بسیاری از حیات بر خورداراند ـ گویای این حقیقت است که حیات خداوند، حیاتی است ذاتی، حقیقی و جاوید و حیات دیگر موجودات، حیاتی وابسته و رو به زوال است.

 

2 - حیات تمامی موجودات زنده جهان، حیاتی است رو به زوال و وابسته به خدای جان آفرین.

 

هو الحیّ

 

3 - معبودی جز اللّه حقیقتاً وجود ندارد.

 

لا إلـه إلاّ هو

«إلـه» به معنای معبود است.

 

4 - اختصاص حیات حقیقی به خداوند، دلیل نبودن هیچ معبودی جز او در جهان است.

 

هو الحیّ لا إلـه إلاّ هو

جمله «لاإلـه إلاّ هو» به منزله نتیجه برای «هوالحیّ» است; یعنی، چون خداوند زنده جاوید است، پس جز او کسی مدبر عالم و نیز شایسته معبود بودن نیست.

 

5 - داشتن حیات حقیقی، مستقل و جاوید، از اوصاف معبود حقیقی است.

 

هو الحیّ لا إلـه إلاّ هو

 

6 - لزوم دعا و عبادت خدای یکتا

 

لا الـه إلاّ هو فادعوه

مطابق نظر مفسران، «دعاء» در این آیه ـ به قرینه «مخلصین له الدین» ـ می تواند به معنای عبادت باشد.

 

7 - دعا و عبادت، تنها شایسته خداوند یکتا و دارنده حیات حقیقی است.

 

هو الحیّ لا إلـه إلاّ هو فادعوه

«فا» در «فادعوه» عاطفه بوده و برای ربط میان سبب و مسبب است; یعنی، به سبب آن که خدا دارنده حیات حقیقی و یکتا است، پس او را باید عبادت کرد و از او حاجت خواست.

 

8 - لزوم عبادت خالصانه برای خداوند

 

مخلصین له الدین

«دین» در لغت به چند معنا می آید; یکی از آنها اطاعت است و مقصود از اطاعت ـ به قرینه آیه بعد (قل إنّی نهیت أن أعبد الذین تدعون من دون اللّه...) ـ عبادت می باشد.

 

9 - اخلاص، شرط پذیرش عبادت و رکن اساسی آن است.

 

فادعوه مخلصین له الدین

از توصیه خداوند به این که عبادت او را با اخلاص انجام دهند، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.

 

10 - همه ستایش ها، از آنِ خداوند است.

 

الحمد للّه

«ال» در «الحمد للّه» به اصطلاح جنسیه بوده و مفید استغراق است; یعنی، «کلّ حمد للّه».

 

11 - خداوند، سرچشمه و منشأ همه کمال ها و زیبایی ها است.

 

الحمد للّه

«حمد» در برابر زیبایی ها و کمال ها است و به مقتضای جمله «الحمد للّه» ثابت می شود که هر ستایشی از آنِ خداوند است. بنابراین کمال و زیبایی از او نشأت گرفته است.

 

12 - تنها خداوند، شایسته و بایسته ستایش است.

 

الحمد للّه

 

13 - خداوند، مالک همه عالم های هستی است.

 

ربّ العـلمین

عالَم (مفرد «عالَمین») است به مجموعه و دسته ای از موجودات گفته می شود. بنابراین «العالمین»; یعنی، همه موجودات به لحاظ مجموعه ها و دسته ها. گفتنی است که به مالک هر چیزی، «ربّ» گفته می شود.

 

14 - جهان آفرینش، متشکل از عالم های متعدد

 

ربّ العـلمین

برداشت یاد شده، با توجه به جمع بودن کلمه «العالمین» استفاده شده است.

 

15 - جهان هستی، سراسر زیبا و تدبیر آن تدبیری نیکو و جمیل است.

 

الحمد للّه ربّ العـلمین

«ربّ العالمین» به منزله دلیل برای «الحمد للّه» است; یعنی، از آن جایی که خداوند مدبر و مالک هستی است، همه ستایش ها از آنِ او است و از آن جا که حمد و ستایش، همواره برای کمال و زیبایی ها است، نتیجه می گیریم که: همه هستی زیبا و برخوردار از تدبیری نیکو است.

 

16 - خداوند، از روی اختیار جهان را تدبیر می کند و در اداره آن جبر و اضطراری ندارد.

 

الحمد للّه ربّ العـلمین

در صحت اطلاق حمد، علاوه بر زیبایی فعل و صفت، اختیاری بودن آن دو نیز قید شده است; یعنی، بر فعل و صفتی زیبا می توان سپاس کرد که فاعل، آن را از روی اختیار تحقق بخشیده باشد.

 

17 - جهان هستی، به سوی کمال در حرکت است.

 

ربّ العـلمین

«ربّ» به معنای تربیت کردن است و تربیت ایجاد حالتی در شیء پس از حالت قبل است تا آن گاه که به حد تمام و کمال برسد (مفردات راغب). این معنا حکایت از حرکت تکاملی دارد. گفتنی است که کلمه «ربّ» مشترک لفظی میان وصف و مصدر می باشد و در آیه مورد بحث معنای وصفی دارد.

 

18 - تدبیر همه عالم های هستی از سوی خداوند، دلیل اختصاص همه ستایش ها به او است.

 

الحمد للّه ربّ العـلمین

برداشت یاد شده از آن جا است که «ربّ العالمین» به منزله تعلیل برای «الحمد للّه» می باشد.

 

19 - ربوبیت خداوند، مقتضی حمد و ستایش است.

 

الحمد للّه ربّ العـلمین

آفرینش:

تدبیر آفرینش 16; تدبیر عوالم آفرینش 18; تعدد عوالم آفرینش 14; تکامل آفرینش 17; زیبایی آفرینش 15; زیبایی تدبیر آفرینش 15; مالک عوالم آفرینش 13

اخلاص:

آثار اخلاص 9

توحید:

اهمیت توحید عبادی 6; توحید ذاتی 1; توحید عبادی 3، 7; دلایل توحید عبادی 4

جهان بینی:

جهان بینی توحیدی 1، 3، 12

حمد:

حمد خدا 10، 12، 18، 19

خدا:

آثار ربوبیت خدا 19; اختصاصات خدا 7، 10، 12، 18; اختیار خدا 16; اراده خدا 16; اهمیت درخواست از خدا 6; جاودانگی خدا 1، 4; حیات خدا 4، 7; مالکیت خدا 13; نقش خدا 11

دعا:

شرایط دعا 7

زیبایی:

منشأ زیبایی 11

عبادت:

اخلاص در عبادت 9; اهمیت اخلاص در عبادت 8; اهمیت عبادت خدا 6; شرایط عبادت 7، 9

کمال:

منشأ کمال 11

معبودراستین:

جاودانگی معبودراستین 5; حیات معبودراستین 5; صفات معبودراستین 5

موجودات:

ناپایداری حیات موجودات 2; ویژگیهای حیات موجودات 2