تفسیر آیات قرآن کریم – سوره یوسف – آیه ۱۵ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

فَلَمَّا ذَهَبُواْ بهِ وَأَجْمَعُواْ أَن یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَآ إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُم بأَمْرِهِمْ هَـذَا وَهُمْ لاَ یَشْعُرُونَ

پس آن گاه که او را بردند و همگان بر اینکه او را در نهانخانه آن چاه قرار دهند ، آماده شدند ، [صحنه ای بس ناخوشایند پدید آوردند] و خداوند به او وحی کرد که: «قطعاً این کارشان را به آنان گزارش می کنی در حالی که آنان در نمی یابند».

 

1ـ فرزندان یعقوب با دروغها و نیرنگهای خویش ، موافقت او را برای فرستادن یوسف(ع) به همراه خود جلب کردند.

إنا له لحـفظون ... فلما ذهبوا به

 

2ـ امکان بی اطلاع بودن پیامبران از اندیشه و افکار دیگران

إنا له لحـفظون ... فلما ذهبوا به و أجمعوا أن یجعلوه فی غیـبت الجب

 

3ـ پیامبران الهی ، از فریب خوردن مصون نبوده و از اعتماد کردن بر نااهلان معصوم نیستند.

إنا له لحـفظون ... فلما ذهبوا به و أجمعوا أن یجعلوه فی غیـبت الجب

 

4ـ برادران یوسف تا قبل از بردن او به صحرا ، نسبت به سرنوشت او به نظر قطعی نرسیده بودند.*

فلما ذهبوا به و أجمعوا

«اجماع» (مصدر أجمعوا) به معنای اتفاق نظر و عقیده و نیز به معنای تصمیم گرفتن و مهیّای انجام کاری شدن است. برداشت فوق ، ناظر به معنای نخست است.

 

5ـ برادران یوسف در توطئه علیه او ، از کشتنش احتراز می کردند و سعی در زنده ماندن وی داشتند.

و ألقوه فی غیـبت الجب ... و أجمعوا أن یجعلوه فی غیـبت الجب

از اینکه برادران یوسف بر آن شدند که وی را در چاه قرار دهند نه اینکه او را در چاه بیفکنند ، معلوم می شود سعی در زنده ماندن او داشتند.

 

6ـ برادران یوسف پس از همراه بردن او، همگی خود را برای نهادن وی در نهانخانه چاه ، مهیّا ساختند.

فلما ذهبوا به و أجمعوا أن یجعلوه فی غیـبت الجب

در برداشت فوق «اجماع» به معنای تصمیم گرفتن و مهیّای انجام کار شدن گرفته شده است. قابل ذکر است که آیات پیشین (9 ، 10 و 11) مؤید این معنا می باشد.

 

7ـ صحنه نهادن یوسف در چاه به دست برادرانش ، صحنه ای بس فجیع و اندوه بار بود.

فلما ذهبوا به و أجمعوا أن یجعلوه فی غیـبت الجب

«لما» حرف شرط است و جواب آن در آیه شریفه ذکر نشده است. هدف از نیاوردن جواب، تفهیم فجیع بودن و اندوه بار بودن اموری است که هنگام قرار دادن یوسف در چاه پیش آمد ; یعنی، آن گاه که برادران یوسف مصمم شدند او را در چاه قرار دهند، اموری واقع شد که طاقت شنیدنش را ندارید.

 

8ـ خداوند یوسف(ع) را از طریق وحی به نجات یافتن از چاه کنعان و دیداری مجدد با برادرانش ، نوید داد.

و أوحینا إلیه لتنبئنّهم بأمرهم هذا

جمله «لتنبئنّهم» (همانا این واقعه را در آینده به برادرانت یادآوری خواهی کرد) دلالت بر نجات یوسف از چاه دارد و نیز حاکی از این است که او برادرانش را در آینده ملاقات خواهد کرد.

 

9ـ عنایت خاص خداوند به یوسف(ع) با وحی کردن به او در چاه کنعان

أن یجعلوه فی غیـبت الجب و أوحینا إلیه

 

10ـ یوسف(ع) در سنین کودکی ، شایستگی دریافت وحی را دارا بود.

فلما ذهبوا به ... و أوحینا إلیه

 

11ـ در تلقی وحی الهی و دریافت آن ، رسیدن به سن خاصی شرط نیست.

و أوحینا إلیه

 

12ـ یوسف(ع) در سنین کودکی به نبوت رسید.*

و أوحینا إلیه

 

 

13ـ یادآوری داستان چاه کنعان از سوی یوسف(ع) به برادرانش ، محتوای وحی خداوند به یوسف(ع)

و أوحینا إلیه لتنبئنّهم بأمرهم هذا و هم لایشعرون

 

14ـ خداوند به یوسف(ع) خبر داد که ملاقات او با برادرانش ، پس از داستان چاه کنعان ، در آینده ای دور تحقق خواهد یافت.

لتنبئنّهم بأمرهم هذا و هم لایشعرون

جمله حالیه «و هم لایشعرون» متعلق به «لتنبئنّ» است ; یعنی، به آنان خبر می دهی در حالی که متوجه نیستند [و تو را نمی شناسند]. از اینکه هیچ یک از برادران یوسف به هنگام ملاقات با وی، او را نخواهند شناخت، معلوم می شود ملاقات مذکور با فاصله زمانی بسیار اتفاق خواهد افتاد.

 

15ـ سلطه داشتن یوسف(ع) بر برادرانش در دیدار مجدد ، بخشی از محتوای وحی الهی به یوسف(ع) در چاه کنعان

و أوحینا إلیه لتنبئنّهم بأمرهم هذا و هم لایشعرون

در اینکه چرا هیچ یک از برادران یوسف در ملاقات مجدد وی را نخواهند شناخت وجه دیگری غیر از آنچه در برداشت قبل ذکر شد، به نظر می رسد و آن اینکه خداوند با جمله «و هم لایشعرون» به یوسف القا می کند که در مقام و موقعیتی خواهی بود که برادرانت تصور آن را نمی کنند تا احتمال دهند که تو برادر آنان هستی.

 

16ـ برادران یوسف از شنیدن و احساس کردن وحی الهی به او ، ناتوان بودند.

و أوحینا إلیه ... و هم لایشعرون

برداشت فوق ، مبتنی بر این نکته است که عامل حال (و هم لایشعرون) فعل «أوحینا» باشد. بر این اساس مفاد «و هم لایشعرون» چنین می شود: آنان وحی ما را به یوسف(ع) نمی فهمیدند.

 

17ـ «قال أبوحمزه: فقلت لعلی بن الحسین(ع): إبن کم کان یوسف یوم ألقوه فی الجبّ؟ فقال: إبن تسع سنین ... ;(1)

أبوحمزه گوید: به امام سجاد(ع) گفتم: زمانی که یوسف را در چاه انداختند چند ساله بود؟ فرمود: نُه ساله...».

 

18ـ «قال رسول الله(ص) لما اُلقی یوسف فی الجبّ أتاه جبرئیل علیه السلام فقال له: یا غلام ، من ألقاک فی هذا الجبّ؟ قال: إخوتی. قال: و لِمَ؟ قال: لمودّة أبی إیّای حسدونی ... ;(2)

رسول خدا(ص) فرمود: هنگامی که یوسف(ع) در چاه افکنده شد، جبرئیل نزد او آمد و گفت: ای پسر! چه کسی تو را در این چاه افکند؟ گفت: برادرانم. جبرئیل گفت: چرا؟ گفت : چون پدرم مرا دوست می داشت، آنان بر من حسد ورزیدند...».

 

19ـ «عن أبی جعفر(ع) فی قوله «لتنبئنّهم بأمرهم هذا و هم لایشعرون» یقول: لایشعرون أنک أنت یوسف ... ;(3)

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند «لتنبئنّهم... و هم لایشعرون» روایت شده که می فرمود: [یعنی ]نمی دانند تو همان یوسفی...».

 

20ـ «عن علی بن الحسین(ع): ... فانطلقوا به مسرعین مخافة أن یأخذه منهم و لایدفعه إلیهم ... ;

از امام سجاد(ع) روایت شده است: ... یوسف را با سرعت بردند ، مبادا یعقوب او را از دست آنان بگیرد و به آنان ندهد».

انبیا:

امکان فریب انبیا 3; انبیا و اعتماد به نااهلان 3; انبیا و جهل 2; محدوده عصمت انبیا 3; محدوده علم انبیا 2

برادران یوسف:

برادران یوسف و درک وحی 16; برادران یوسف و سرنوشت یوسف(ع) 4; برادران یوسف و قتل یوسف (ع)5; برادران یوسف و یعقوب(ع) 1; برادران یوسف و یوسف(ع) 19، 20; تصمیم برادران یوسف 4; توطئه برادران یوسف 5، 6، 20; جهل برادران یوسف 19; دروغگویی برادران یوسف 1; عجز برادران یوسف 16; مکر برادران یوسف 1

خدا:

بشارتهای خدا 8; پیشگویی خدا 14; فضل خدا 9

روایت: 17، 18، 19، 20

نبوت:

نبوت در کودکی 12

وحی:

شرایط وحی 11; وحی در کودکی 10، 11

یعقوب(ع):

رضایت یعقوب(ع) 1

یوسف(ع):

بشارت نجات به یوسف(ع) 8; تفضل به یوسف(ع) 9; توطئه به چاه انداختن یوسف(ع) 6، 7; توطئه علیه یوسف(ع) 5، 6; حاکمیت یوسف(ع) 15; سن یوسف(ع) در چاه 17; قصه یوسف(ع) 1، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 13، 14، 15، 17، 18، 19، 20; کودکی یوسف(ع) 10، 12; گفتگوی جبرئیل با یوسف(ع) 18; لیاقت یوسف(ع) 10; مقامات یوسف(ع) 10، 12; نبوت یوسف(ع) 12; وحی به یوسف(ع) 8، 9، 10، 13، 14، 15، 16; یوسف(ع) در چاه 9، 18; یوسف(ع) و برادران 13; یوسف(ع) و ملاقات با برادران 8، 14، 15

 

پی نوشت ها :

1. علل الشرایع ، ص 48 ، ح 1 ، ب 41 ; نورالثقلین ، ج 2 ، ص 414 ، ح 17.

2. الدرالمنثور، ج 4، ص 511.

3. تفسیر قمی، ج 1، ص 340; نورالثقلین، ج 2، ص 416، ح 25.