تفسیر آیات قرآن کریم – سوره رعد – آیه ۱۵ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَلِلّهِ یَسْجُدُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ طَوْعًا وَکَرْهًا وَظِلالُهُم بالْغُدُوِّ وَالآصَالِ

و کسانی که در آسمانها و زمین هستند - از سر طاعت و یا اکراه - تنها او را سجده می کنند و [نیز ]سایه هایشان در صبحگاهها و عصرگاهها.

1ـ همه کسانی که در آسمانها و زمینند در برابر خداوند خاضعند و بر او سجده می کنند.

و لله یسجد من فی السموت و الأرض

2ـ گروهی از موجودات از سر طاعت و به دلخواه بر خدا سجده می کنند و گروهی ناخواسته و برخلاف تمایل خویش.

و لله یسجد من فی السموت و الأرض طوعًا و کرهًا

«طوع» و «کره» مصدرند و در آیه شریفه به معنای اسم فاعل (طائعین) و (کارهین) می باشد. «طائع» به کسی یا چیزی گفته می شود که کاری را از روی تمایل انجام دهد و «کاره» به کسی و یا چیزی می گویند که عملی را بدون تمایل و از روی کراهت به ثمر رساند.

3ـ موجودات آسمانها و زمین برای غیر خدا خاضع نبوده و به غیر او سجده نمی کنند.

و لله یسجد من فی السموت و الأرض

تقدیم «لله» بر «یسجد» حاکی از حصر است. بنابراین «لله یسجد ...» ; یعنی ، برای خداوند سجده می کنند و به غیر او سجده نمی برند.

4ـ جهان آفرینش حاوی آسمانهایی متعدد است.

و لله یسجد من فی السموت

5ـ آسمانها حاوی موجوداتی مادی و دارای عقل و شعور

و لله یسجد من فی السموت ... و ظلـلهم

برداشت فوق از کلمه «من» و ضمیر «هم» که برای موجودات دارای شعور و عقل به کار می رود استفاده شده است و سایه داشتن آن موجودات حاکی از مادی بودن آنهاست.

6ـ سایه های موجودات عالم، به خدا سجده می برند و مطیع و فرمانبردار اویند.

و لله یسجد من فی السموت ... و ظلـلهم

«ظلال» (جمع ظل) به معنای سایه هاست.

7ـ خضوع سایه ها در برابر خدا و فرمانبری آنها به هنگام صبح و عصر ، نمود بیشتر و روشن تری دارد.

و ظلـلهم بالغدو و الأصال

«غدو» (جمع غداة) به معنای صبحگاهها و «آصال» (جمع اصیل) به معنای عصرهاست. سجده سایه ها که به معنای پیروی آنها از قوانین الهی در تکوین است، در همه زمانهاست نه خصوص صبح و یا عصر. از این رو به نظر می رسد آوردن آن دو قید به خاطر وضوح و روشنی این دو هنگام برای فرمانبری سایه هااز قوانین الهی است.

8ـ موجودات هستی و آثار آنها همواره تسلیم خدا بوده و در برابر او خاضعند.

و لله یسجد من فی السموت و الأرض طوعًا و کرهًا و ظلـلهم

«ظلال» در آیه شریفه می تواند به عنوان نمونه ای از آثار و تبعات موجودات، مطرح باشد.

9ـ «عن أبی جعفر(ع) فی قوله: «و لله یسجد من فی السمـوات و الأرض طوعاً و کرهاً ...» أما من یسجد من أهل السمـوات طوعاً فالملائکة ... و من یسجد من أهل الأرض طوعاً فمن ولد فی الإسلام... و أما من یسجد کرهاً فمن أجبر علی الإسلام...  ;(1)

از امام باقر(ع) درباره سخن خدا: «و لله یسجد من فی السمـوات و الأرض طوعاً و کرهاً  ...» روایت شده: اما کسانی از اهل آسمانها که از روی رغبت سجده می کنند فرشتگان هستند ... و اما کسانی که از اهل زمین با میل و رغبت سجده می کنند، آنانند که در اسلام (محیط و خانواده اسلامی) متولد شده اند ... و اما آنان که از روی اجبار سجده می کنند، کسانی اند که به پذیرش اسلام مجبور شده اند ...».

آسمان:

تعدد آسمان 4; سجده موجودات آسمان ها 9; موجودات باشعور آسمان ها 5; موجودات مادی آسمان ها 5

آفرینش:

خضوع آفرینش 1; سجده آفرینش 1

جبر و اختیار: 2

خدا:

خضوع در برابر خدا 1

روایت: 9

سایه:

انقیاد سایه 6; خضوع سایه در صبح 7; خضوع سایه در عصر 7; سجده سایه 6

سجده:

سجده بر خدا 1، 2، 6، 9; سجده اکراهی 2، 9

ملائکه:

سجده ملائکه 9

موجودات:

انقیاد موجودات 2، 8; توحید عبادی موجودات 3; خضوع آثار موجودات 8; خضوع موجودات 3; سجده موجودات 1، 2، 3، 9

پی نوشت ها :

1. تفسیرقمی، ج 1، ص 362 ; نورالثقلین، ج 2، ص 492، ح 71.