تفسیر آیات قرآن کریم – سوره مائده – آیه ۲ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُواْ لاَ تُحِلُّواْ شَعَآئِرَ اللّهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْیَ وَلاَ الْقَلآئِدَ وَلا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِد الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُواْ وَتَعَاوَنُواْ عَلَی الْبرِّ وَالتَّقْوَی وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَی الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدیدُ الْعِقَاب
ای کسانی که ایمان آورده اید! [شکستن حرمت] شعائر خدا را روا ندارید، و نه [شکستن حرمت] ماه های حرام و نه قربانی های بی نشان و نه قربانی های گردن بنددار و نه کسانی را که قصد این خانه حرمت یافته (کعبه) را کرده اند در حالی که فضل و رضایتی از پروردگارشان می طلبند. و چون از احرام بیرون آمدید می توانید صید کنید; و البّته نباید دشمنی با گروهی به دلیل این که شما را از مسجدالحرام باز داشته اند وادارتان سازد که تعدّی کنید. و یکدیگر را بر نیکوکاری و تقوا یاری نمایید، و بر گناه و تعدّی با یکدیگر همکاری نکنید، و از خدا پروا داشته باشید، همانا خدا سخت عقوبت است.
1 حفظ شعایر الهی، از وظایف مؤمنان
یایها الذین ءامنوا لاتحلوا شعر اللّه
«احلال» «مصدر تحلّوا» به معنای مباح شمردن است و مباح شمردن شعایر الهی به این است که حرمت و احترام آنها حفظ نشود.
2 هتک حرمت شعایر الهی، حرام و گناه است.
یایها الذین ءامنوا لاتحلوا شعر اللّه
3 مناسک حج، از شعایر الهی است.*
لاتحلوا شعر اللّه
«شعائر» جمع «شعیرة» به معنای علامت است. و احتمالا مراد از آن، علایم و مناسک حج باشد.
4 حرامها و حلالهای الهی (همانند حلیت چهارپایان و حرمت صید در حال احرام)، از شعایر الهی است.*
أحلت لکم بهیمة الانعم ... لاتحلوا شعر اللّه
از مصادیق شعایر الهی، با توجه به آیه قبل، حلالها و حرامهای الهی است.
5 هتک حرمت ماههای حرام، هَدْی (قربانی بی نشان حج) و قلائد (قربانی با نشان حج)، حرام و گناه است.
لاتحلوا ... و لاالشهر الحرام و لاالهدی و لاالقلئد
«قلائد» جمع قلادة به معنای گردنبند است و مراد از آن گوسفند، شتر و گاوی است که به منظور قربانی کردن در حج، علامتی را بر گردن آن می آویزند. و لفظ «الشهر الحرام» اگر چه مفرد است ولی مراد از آن جنس است. بنابراین شامل تمامی ماههای حرام می شود.
6 هتک حرمت علامتهای ویژه قربانی حج، حرام و گناه است.
و لاتحلوا ... و لاالقلئد
بنابر اینکه مراد از «قلائد»، خود علامت باشد، نه حیوان دارای علامت.
7 عدم جواز هتک حرمت راهیان خانه خدا و سلب امنیت از آنان
لاتحلوا ... و لا ءآمین البیت الحرام
«آمین» جمع «آم» به معنای قصد کننده است و مراد از قصد کنندگان بیت الحرام، راهیان حج هستند.
8 اهمیت ویژه قربانی در مراسم حج*
و لاالهدی و لاالقلئد
ذکر قربانی با تفصیل آن (با نشان و بی نشان) از میان سایر مناسک حج، بیانگر اهمیت خاص آن است.
9 کعبه، خانه و جایگاهی مقدس و سزاوار احترام خاص
لاتحلوا ... و لا ءآمین البیت الحرام
10 ماههای حرام، قربانیهای بی نشان و بانشان حج و نیز نشانه های قربانی، از شعایر الهی
لاتحلوا شعر اللّه و لاالشهر الحرام و لاالهدی و لاالقلئد
بنابر اینکه امور یاد شده از باب ذکر خاص بعد از عام (شعر اللّه) باشد.
11 راهیان خانه خدا، از شعائر الهی
لاتحلوا شعر اللّه ... و لا ءآمین البیت الحرام
بنابر اینکه امور یاد شده از باب ذکر خاص بعد از عام (شعر اللّه) باشد و راهیان خانه خدا از جمله آنها هستند.
12 علامتهای راهیان خانه خدا، از شعایر الهی
لاتحلوا شعر اللّه ... و لاالقلئد
13 اهمیت خاص مسجد الحرام، حج و مناسک آن
یایها الذین ءامنوا لاتحلوا ... و لا ءآمین البیت الحرام
14 دستیابی حاجیان به پاداشهایی از جانب خدا و جلب رضایت او از اهداف تشریع حج و عمره است.
و لا ءآمین البیت الحرام یبتغون فضلا من ربهم و رضوناً
مراد از «فضلا» می تواند ثواب و پاداش باشد و می تواند مقصود از آن درآمدهای مالی باشد. در برداشت فوق معنای اول لحاظ شده است. گفتنی است «آمین البیت الحرام = راهیان خانه خدا» شامل حاجیان و معتمران می شود.
15 کسب مال و تجارت به هنگام سفر بسوی خانه خدا، امری مشروع و مجاز بر حاجیان و معتمران
ءآمین البیت الحرام یبتغون فضلا من ربهم
چنانچه مراد از «فضلا» رزق و روزی و درآمدهای مادی باشد، ابتغاء فضل به معنای کسب درآمد به وسیله تجارت و مانند آن است.
16 روزیها و بهره های مادی، از تفضلات الهی بر مردم
یبتغون فضلا من ربهم
17 دستیابی مردم به روزی و درآمدهای مادی، پرتوی از ربوبیت خداوند نسبت به آنان
یبتغون فضلا من ربهم
18 حج، وسیله ای برای جلب رضایت خداوند
یبتغون فضلا من ربهم و رضوناً
توصیف راهیان حج به جلب کنندگان رضوان الهی به این معناست که حج و حرکت بسوی آن، از عوامل دستیابی به رضایت خداوند است.
19 اهتمام اسلام به امور مادی و معنوی مردم
یبتغون فضلا من ربهم و رضوناً
20 روزی و سود در تجارت، به دست خداوند است.*
یبتغون فضلا من ربهم
«من» نشویه در «من ربهم» بیانگر آن است که روزیها از جانب خداوند است.
21 تلاش برای تجارت و امرار معاش، امری پسندیده و مورد ترغیب خداوند
یبتغون فضلا من ربهم
از اینکه تجارت و به دست آوردن درآمدهای مادی در ردیف جلب رضایت الهی قرار گرفته است، برداشت فوق به دست می آید.
22 ربوبیت خداوند، منشأ تفضل او به بندگان خویش
یبتغون فضلا من ربهم
23 لزوم برقراری امنیت اقتصادی برای حجاج در ایام حج
لاتحلوا شعر اللّه ... و لا ءآمین البیت الحرام یبتغون فضلا من ربهم
از مصادیق مورد نظر برای حفظ حرمت راهیان حج، به قرینه «یبتغون فضلا من ربهم»، حفظ امنیت اقتصادی آنان است.
24 حرمت صید و شکار در حال احرام و جواز آن پس از خروج از احرام
و إذا حللتم فاصطادوا
25 عداوت و دشمنی مشرکان با مسلمانان در صدر اسلام
و لایجرمنکم شنئان قوم
بنابر اینکه «شنئان» (بغض و عداوت)، اضافه به فاعل «قوم» شده باشد، نه به مفعول. به قرینه (ان صدوکم) که بیان دشمنی آن قوم است.
26 لزوم احترام به حقوق انسانها، حتی دشمنان کینه توز
و لایجرمنکم شنئان قوم ان صدوکم
27 خداوند، فراخوان مسلمانان صدر اسلام به پرهیز از تجاوز و تعدی به مشرکان
و لایجرمنکم شنئان قوم ... ان تعتدوا
28 حرمت تجاوز و تعدی، حتی به دشمنان
و لایجرمنکم شنئان قوم ان صدوکم ... ان تعتدوا
29 جلوگیری مشرکان از ورود مسلمانان صدر اسلام به مسجدالحرام
ان صدوکم عن المسجدالحرام
30 جلوگیری مشرکان از ورود مسلمانان به مسجدالحرام، مایه خشم و کینه مؤمنان نسبت به آنان
و لایجرمنکم شنئان قوم ان صدوکم عن المسجدالحرام
31 خشم و کینه، زمینه تجاوز و ستم به دیگران
و لایجرمنکم شنئان قوم ... ان تعتدوا
بنابر اینکه «قوم» مفعول برای «شنئان» باشد و فاعل آن (کم) حذف شده باشد یعنی خشم و کینه شما نسبت به طائفه ای نباید باعث تجاوز و تعدی به آنان شود.
32 لزوم رعایت عدالت در انتقام
و لایجرمنکم ... ان تعتدوا
33 احساسات دینی نباید بهانه تعدی و ظلم شود.
و لایجرمنکم شنئان قوم ان صدوکم عن المسجدالحرام ان تعتدوا
بنابر اینکه «ان صدوکم» به تقدیر «لام»، بیانگر علت کینه مسلمانان نسبت به مشرکان باشد. یعنی جلوگیری از ورود به مسجدالحرام، که یک مسأله دینی است و موجب دشمنی شده، نباید بهانه تعدی و تجاوز قرار گیرد.
34 انجام عمره و زیارت خانه خدا، امری مرسوم در نزد مشرکان عصر بعثت
و لاءآمین البیت الحرام ... و لایجرمنکم شنئان قوم ان صدوکم
در شأن نزول آیه آمده است که مشرکان برای عمره و زیارت خانه خدا راهی مکه بودند و مسلمانان خواهان هجوم به آنان شدند، در آن هنگام این آیه نازل شد. (مجمع البیان) جمله «و لایجرمنکم» این معنا را تأیید می کند.
35 اسلام، فراخوان مردم به برقراری صلح و امنیت اجتماعی در میان خویش*
یأیها الذین ءامنوا ... ان تعتدوا
36 لزوم تعاون و همکاری در انجام کارهای نیک و سیر به سوی تقوا و پرهیزگاری
و تعاونوا علی البر و التقوی
37 لزوم همکاری و تعاون در مراسم حج، بر اساس نیکی و تقوا
لایجرمنکم ... عن المسجدالحرام ان تعتدوا و تعاونوا علی البر و التقوی
از مصادیق مورد نظر برای «برّ» و «تقوی»، به قرینه فرازهای پیشین، مناسک حج و مسایل پیرامون آن است.
38 برقراری مقررات الهی اجتماعی در جامعه، مرهون تعاون و همکاری است.
اوفوا بالعقود ... تعاونوا علی البر و التقوی
فرمان خداوند به تعاون در انجام کارهای نیک پس از بیان مقررات اجتماعی الهی (اوفوا بالعقود ... لاتحلوا ...)، رهنمودی برای پیاده کردن آن مقررات است.
39 حرمت تعاون و همکاری در گناه و تجاوز
و لاتعاونوا علی الاثم و العدون
40 جلوگیری از انجام حج، گناه و تجاوز است.
و لا ءآمین البیت الحرام ... و لاتعاونوا علی الاثم و العدون
41 لزوم رعایت تقوای الهی
واتقوا اللّه
42 تقوا، زمینه ساز همکاری در نیکیها، فراخوانی یکدیگر به تقواپیشگی و پرهیز از تعاون بر گناه و تجاوز است.
واتقوا اللّه
جمله «اتقوا اللّه» پس از امر به تعاون در کارهای نیک و نهی از همکاری در گناه، می تواند اشاره به راهی جهت تحقق امر و نهی یاد شده باشد.
43 تعدی و تجاوز حتی به دشمنان، تعاون در گناه و تجاوز و ترک همکاری در کارهای نیک، حاکی از بی تقوایی است.
لایجرمنکم ... و لاتعاونوا علی الاثم و العدون واتقوا اللّه
44 ضرورت رعایت تقوا حتی نسبتِ به دشمنان
لایجرمنکم شنئان قوم ان صدوکم عن المسجدالحرام ان تعتدوا ... واتقوا اللّه
45 کیفر و مجازات خداوند، شدید است.
إنّ اللّه شدید العقاب
46 خداوند، شدید العقاب است.
إنّ اللّه شدید العقاب
47 همکاری در گناه و تجاوز، گناهی بزرگ و موجب کیفر و مجازاتی سخت
و لاتعاونوا علی الاثم و العدون ... إنّ اللّه شدید العقاب
تهدید به عذاب شدید، نشانه بزرگی گناه است.
48 توجه به کیفر سخت الهی، زمینه ساز تقواپیشگی و پرهیز از همکاری در گناه
و لاتعاونوا علی الاثم و العدون واتقوا اللّه إنّ اللّه شدید العقاب
احرام:
محرّمات احرام 4، 24
احکام: 2، 4، 5، 6، 15، 24، 28
زمینه احکام 2، 4، 5، 6، 15، 24، 28 38
اسلام:
و مادیّات 19 ; اسلام و معنویات 19 ; تاریخ صدر اسلام 25، 27، 29، 30، 34
اسماء و صفات:
شدید العقاب 46
اماکن مقدس: 9، 13
امنیّت:
اقتصادی 23 ; اهمیت امنیّت اجتماعی 35
انتقام:
عدالت در انتقام 32
انسان:
روزی انسان 16، 17 ; نیازهای مادی انسان 19 ; نیازهای معنوی انسان 19
بغض:
آثار بغض 31
بیختقوایی:
نشانه های بیختقوایی 43
تجارت:
تشویق به تجارت 21 ; سود تجارت 20
تجاوز:
اجتناب از تجاوز 27 ; تعاون بر تجاوز 39، 42، 43، 47 ; حرمت تجاوز 28 ; زمینه تجاوز 31، 33 ; موارد تجاوز 40
تعاون:
آثار تعاون 38 ; ترک تعاون 43 ; تعاون حرام 39 ; زمینه تعاون 42
تعصب دینی: 33
تقوا:
آثار تقوا 42 ; اهمیّت تقوا 41، 42 ; تعاون بر تقوا 36، 37 ; دعوت به تقوا 42 ; زمینه تقوا 48
چهارپایان:
حلیت چهارپایان 4
حاجیان:
امنیّت حاجیان 7 ; فضایل حاجیان 11 ; نشانه های حاجیان 12 ; هتک حرمت حاجیان 7
حج:
آثار حجّ 18 ; احکام حجّ 3، 15 ; امنیّت در حجّ 23 ; اهمیّت حجّ 3، 13 ; اهمیّت قربانی حجّ 8 ; تجارت در حجّ 15، 23 ; تعاون در حجّ 37 ; فلسفه حجّ 14 ; فواید مادی حجّ 14 ; فواید معنوی حجّ 14 ; قربانی حجّ 10 ; ممانعت از حجّ 40 ; هتک قربانی حجّ 5، 6
حقوق:
اهمیّت رعایت حقوق 26
خدا:
اوامر خدا 27 ; حدود خدا 38 ; ربوبیّت خدا 17، 22 ; رضایت خدا 14 ; فضل خدا 14، 16، 20 ; کیفرهای خدا 45، 48 ; منشأ فضل خدا 22 ; موجبات رضایت خدا 18
دشمنان:
تجاوز به دشمنان 28، 43 ; حقوق دشمنان 26، 28، 44 ; دشمنان مسلمانان 25
دشمنی:
آثار دشمنی 31 ; عوامل دشمنی 30
روزی:
منشأ روزی 20
شعائر:
احترام به شعائر 1 ; حرمت هتک شعائر 2 ; موارد شعائر 3، 4، 10، 11، 12
صلح:
اهمیّت صلح 35
صید:
احکام صید 24 ; صید جایز 24 ; صید حرام 4، 24
ظلم:
زمینه ظلم 31
عدالت:
اهمیت عدالت 32
علم:
آثار علم 48
عمره:
تجارت در عمره 15 ; عمره مفرده 34
عمل:
پسندیده 21
عواطف:
کنترل عواطف 33
کار:
تشویق به کار 21
کعبه:
احترام به کعبه 9 ; زیارت کعبه 34 ; قداست کعبه 9
کیفر:
مراتب کیفر 45، 47 ; موجبات کیفر 47
گناه:
تعاون بر گناه 39، 42، 43، 47 ; گناه کبیره 47 ; موارد گناه 2، 5، 6، 40 ; موانع تعاون بر گناه 48
مال:
کسب مال 15، 17
ماههای حرام: 10
هتک ماههای حرام 10 5
مباحات: 4
محرّمات: 2، 5، 6، 28، 39
مردم:
حقوق مردم 26
مسجدالحرام:
اهمیت مسجدالحرام 13 ; ممانعت از مسجدالحرام 29، 30
مسلمانان:
صدر اسلام 27 ; مسلمانان و مشرکان 27
مشرکان:
دشمنی با مشرکان 30 ; رسوم مشرکان صدر اسلام 34 ; عبادات مشرکان 34 ; مشرکان صدر اسلام 25 ; مشرکان و مسلمانان 25، 29، 30
معاش:
اهمیت تأمین معاش 21
مقررات:
اجتماعی 38
مؤمنان:
مسؤولیت مؤمنان 1
نظام جزایی: 32
نیکی:
تعاون بر نیکی 36، 37، 42
تصاویر ضمیمه
