تفسیر آیات قرآن کریم – سوره انعام – آیه ۲ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

هُوَ الَّذی خَلَقَکُم مِّن طِینٍ ثُمَّ قَضَی أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسمًّی عِندَهُ ثُمَّ أَنتُمْ تَمْتَرُونَ

او است کسی که شما را از گِلی آفرید، سپس اَجَلی مقررّ کرد، و اَجَلی که تعیین شده است نزد او است، باز هم شما [در معاد]شک می کنید.

1 تنها خداوند پدیدآورنده آسمانها و زمین و برقرار کننده نور و ظلمت، آفریدگار آدمی است.

الحمد للّه الذی خلق ... هو الذی خلقکم من طین

معرفه بودن مسندالیه «هو» و مسند «الذی» مفید حصر است.

 

2 گِلی مخصوص، خمیر مایه آفرینش انسان

هو الذی خلقکم من طین

نکره بودن «طین» دلالت دارد که گِلی مخصوص برای آفرینش انسان به کار رفته است.

 

3 خداوند قراردهنده اجل و مدتی برای عمر انسان

ثم قضی أجلا

با توجه به اینکه سخن از آفرینش آدمی است، «أجل» می تواند به معنی نهایت عمر آدمی در این جهان باشد. راغب گوید: «و یقال للمدة المضروبة لحیاة الإنسان أجل». به مدت عمر معین شده برای آدمی أجل گویند.

 

4 انسان، دارای دو اجل: حتمی و غیر حتمی

ثم قضی أجلا و أجل مسمی عنده

ذکر دو أجل و توصیف یکی از آن دو به «مسمی» که به معنی «علامت دار و معین است»، می تواند قرینه ای باشد بر این که اجل دیگر نامعین و معلق است.

 

5 قابل تغییر نبودن «اجل مسمی» و تغییرپذیری «اجل معلق»

ثم قضی أجلا و أجل مسمی عنده

مفید شدن یکی از دو اجل به مسمی و ثابت، حاکی از امکان تحول و تغییر در اجل دیگر است که از آن به «معلق» تعبیر می شود.

 

6 تنها خداوند آگاه بر «اجل مسمی» است.

و أجل مسمی عنده

 

7 تنها خداوند آگاه از زمان قیامت و حشر آدمی است.

و أجل مسمی عنده

مراد از «اجل مسمی» می تواند زمان برپایی قیامت باشد که پس از ذکر خلقت و عمر آدمی به عنوان آخرین منزل ذکر شده است.

 

8 اراده و قضای الهی حاکم بر پیدایش و مرگ آدمی

هو الذی خلقکم ... ثم قضی أجلا و أجل مسمی عنده

 

9 تردید در خالقیت و ربوبیّت یگانه خداوند، شگفت انگیز و سزاوار سرزنش است.

بربهم یعدلون. هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلا ... ثم أنتم تمترون

حرف «ثم» در «ثم أنتم تمترون»، مفید استبعاد و توبیخ است، چون تراخی زمانی در اینجا معنی ندارد. گفتنی است متعلق «تمترون»، مضامین اساسی مورد بحث در آیه قبل (توحید در خالقیت و ربوبیت) است.

 

10 توجه انسان به آفرینش و مرگ خویش، زمینه شناخت ربوبیت یگانه خداوند

بربهم یعدلون. هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلا ... ثم أنتم تمترون

 

11 مطالعه در آفرینش انسان و مرگ و حیات وی، زداینده تردید در یگانگی خداوند

هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلا ... ثم أنتم تمترون

از جمله «ثم أنتم تمترون»، که بیان استبعاد هر گونه تردید در یگانگی خداوند پس از توجه به مضامین صدر آیه است، چنین برمی آید که بعد از این توجه، علی القاعده نباید تردیدی در توحید و اعتقاد بدان وجود داشته باشد.

 

12 حمران عن أبی جعفر (ع) قال: سألته عن قوله اللّه عز و جل: «قضی أجلا و أجل مسمی عنده» قال: هما أجلان، أجل محتوم و أجل موقوف.(1)

حمران گوید از امام باقر (ع) درباره آیه «قضی ... » سؤال کردم، فرمود: دو اجل است، یکی حتمی و دیگری غیر حتمی (معلق).

 

13 عن أبی عبداللّه (ع) فی قوله: «ثم قضی أجلا و أجل مسمی عنده» قال: الأجل الذی غیر مسمی موقوف یقدم منه ماشاء و یؤخر منه ماشاء و أما الأجل المسمی فهو الذی ینزل مما یرید أن یکون من لیلة القدر إلی مثلها من قابل ... .(2)

امام صادق (ع) درباره آیه «ثم قضی ... » فرمود: اجل غیر معین، معلق (قابل تغییر) است، هر چه از آن را خدا بخواهد مقدم می دارد و آنچه را بخواهد به تأخیر می اندازد. اما اجل معین، اجلی است مقرر شده درباره آنچه که خداوند می خواهد از شب قدر تا شب قدر سال بعد انجام شود ... .

 

14 عن أبی عبداللّه (ع) فی قوله: «قضی أجلا و أجل مسمی عنده» قال: الأجل الأول هو ما نبذه إلی الملائکة و الرسل و الأنبیاء و الأجل المسمی عنده هو الذی ستره اللّه عن الخلائق.(3)

امام صادق (ع) درباره سخن خداوند «قضی أجلا ... » فرمود: اجل اول، اجلی است که خداوند فرشتگان و رسولان و انبیا را از آن آگاه نموده و اجل معین را که نزد اوست، از تمام خلایق پنهان داشته است.

آسمان:

خالق آسمان 1

اجل:

آگاهی به اجل مسمّی 14 ; آگاهی به اجل معلق 14 ; اجل مسمّی 4، 6، 12 ; اجل معلق 4، 12 ; اقسام اجل 12 ; تغییر اجل معلق 5، 13 ; حتمیّت اجل مسمّی 5، 13

انبیا:

علم انبیا 14

انسان:

اجل انسان 3، 4 ; انسان از گل 2 ; حشر انسان ها 7 ; خالق انسان 1 ; خلقت انسان 2، 8، 10، 11 ; عمر انسان 3 ; مرگ انسان 8، 11

تاریکی:

خالق تاریکی 1

توحید:

زمینه توحید ربوبی 10 ; شک در توحید افعالی 9 ; شک در توحید ربوبی 9، 11

خدا:

اختصاصات خدا 1، 6، 7 ; افعال خدا 3 ; حاکمیّت اراده خدا 8 ; حاکمیت قضای خدا 8 ; خالقیت خدا 1 ; شک در خالقیت خدا 9 ; علم غیب خدا 6، 7

ذکر:

آثار ذکر مرگ 10

روایت: 12، 13، 14

زمین:

خالق زمین 1

شرک:

موانع شرک 11

شک:

موانع شک 11

علم:

آثار علم 10، 11

قیامت:

آگاهی از قیامت 7

ملائکه:

علم ملائکه 14

نور:

خالق نور 1

 

پی‌نوشت‌ها:

1. کافی، ج 1، ص 147، ح 4 ; نورالثقلین، ج 1، ص 704، ح 18.

2. تفسیر عیاشی، ج 1، ص 354، ح 5 ; نورالثقلین، ج 1، ص 703، ح 14.

3. تفسیر عیاشی، ج 1، ص 355، ح 9 ; نورالثقلین، ج 1، ص 703، ح 17.