تفسیر آیات قرآن کریم – سوره رعد – آیه ۱۶ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُلِ اللّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ أَوْلِیَاء لاَ یَمْلِکُونَ لِأَنفُسهِمْ نَفْعًا وَلاَ ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الأَعْمَی وَالْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُواْ لِلّهِ شُرَکَاء خَلَقُواْ کَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ

بگو: «پروردگار آسمانها و زمین کیست؟» بگو:«خداوند». بگو:«پس آیا یاور و سرپرستانی جز او برگرفته اید که اختیار هیچ سودی و زیانی را برای خویش ندارند؟» بگو: «آیا کور و بینا یکسانند ; بلکه آیا تاریکیها و نور برابرند ; بلکه آیا برای خداوند شریکانی قرار دادند که آفریدند همانند آفریده او. آن گاه آفریده خدا و شریکان بر آنان همانند و مشتبه شد». بگو: «خداوند آفریننده هر چیزی است و او یکتایی است غالب [بر همگان]».

 

1ـ خداوند ، مالک و مدبر آسمانها و زمین است.

قل من رب السموت و الأرض قل الله

 

2ـ جهان دربردارنده آسمانهایی متعدد

رب السموت

 

3ـ باور به نقش خدا در جهان آفرینش و علم همه جانبه او و فرمانبری همگان از وی ، آدمی را به پذیرش ربوبیت مطلق او بر جهان هستی هدایت می کند.

الله یعلم ... هو الذی یریکم البرق ... لله یسجد ... قل من رب السموت و الأرض

بیان ربوبیّت خدا بر هستی با طرح سؤال از مشرکان، پس از آیاتی که صفات و ویژگیهای خداوند را مطرح کرد، می رساند که مضمون آیه مورد بحث به منزله نتیجه ای برای آیات گذشته است ; یعنی، آگاهی همه جانبه خدا (الله یعلم ...)، دخل و تصرف او در هستی (هو الذی یریکم ...) و خضوع همگان در برابر او (لله یسجد ...) هر اندیشمندی را به این نتیجه می رساند که: اوست رب و مالک همه هستی و غیر او ربوبیتی ندارد.

 

4ـ امتناع مشرکان عصر بعثت از اقرار به ربوبیت خدا بر تمام هستی علی رغم مشاهده نقش او در جهان آفرینش

قل من رب السموت و الأرض قل الله

از اینکه خداوند خود به پرسشی که از مشرکان کرده (من رب السموت) پاسخ می دهد (قل الله) معلوم می شود آنان از اعتراف و اقرار به ربوبیّت خداوند خودداری می کردند.

 

5ـ بیان حقایق و معارف در قالب پرسش و پاسخ از روشهای قرآن برای توجه دادن مردم به آن حقایق

قل من رب السموت و الأرض قل الله

 

6ـ خداوند راهنمای پیامبر(ص) در چگونه بیان کردن معارف و تبلیغ کردن دین

قل من رب السموت و الأرض قل الله قل أفاتخذتم

 

7ـ مشرکان با وجود دلایل روشن بر ولایت خداوند ، دیگران را ولیّ و سرپرست خویش می پنداشتند و به آنان روی می آوردند.

أفاتخذتم من دونه أولیاء

تفریع جمله «اتخذتم ...» به وسیله حرف «فاء» بر بیان کارها و شؤونی که برای خداوند برشمرده شد ـ که مشرکان نیز آنها را باور دارند ـ می رساند که ولایت بر انسانها تنها از آنِ خداست و پندار ولایت غیر او ، پنداری ناموجّه و بدون دلیل است.

 

8ـ تنها خداوند ولیّ و اختیاردار امور انسانهاست.

أفاتخذتم من دونه أولیاء

 

9ـ آنان که ولایت خداوند را نپذیرند ، اسیر ولایتهای متعدد و گوناگون می شوند.

أفاتخذتم من دونه أولیاء

برداشت فوق از جمع آوردن «أولیاء» استفاده شده است.

 

10ـ معبودهای اهل شرک حتی از نفع رسانی به خویشتن و از دفع ضرر از خود ناتوانند.

لایملکون لأنفسهم نفعًا و لا ضرًّا

 

11ـ تنها کسی شایسته ولایت و سرپرستی است که بر نفع رسانی و دفع ضرر توانا باشد.

لایملکون لأنفسهم نفعًا و لا ضرًّا

 

12ـ تنها مدبّر هستی ، بر نفع رسانی و دفع ضرر تواناست.

من رب السموت و الأرض قل الله قل أفاتخذتم من دونه أولیاء لایملکون لأنفسهم نفعًا و لا ضرًّا

 

 

13ـ آنان که ولایت خدا و ربوبیت او را بر هستی پذیرفته اند بینایند و کسانی که برای غیر خدا ولایت و تدبیری در جهان معتقدند ، کوردلانند.

قل هل یستوی الأعمی والبصیر أم هل تستوی الظلمـت والنور

کلمات «أعمی» (کور)، «بصیر» (بینا) و نیز «ظلمات» (تاریکیها) و «نور» (روشنی) محتمل است مثالها و نظیرهایی برای مشرکان و موحدان باشد و محتمل است صفات و ویژگیهای معبودهای اهل شرک و خداوند متعال باشد. برداشت فوق مبتنی بر احتمال نخست است.

 

14ـ هرگز موحدان بصیر با مشرکان کوردل برابر نیستند.

قل هل یستوی الأعمی والبصیر

 

15ـ نابرابری مشرکان با موحدان بسان نابرابری انبوه تاریکیها با روشنایی است.

أم هل تستوی الظلمـت والنور

 

16ـ پذیرش ولایت و ربوبیت غیر خدا ، فرو رفتن در تاریکیهاست و پذیرش ولایت و ربوبیت خدا ، راهیابی به نور است.

قل من رب السموت ... أم هل تستوی الظلمـت والنور

 

17ـ خداوند ، حقیقتی بصیر و پرفروغ است و معبودهای اهل شرک کور و تاریکند.

قل هل یستوی الأعمی والبصیر أم هل تستوی الظلمـت والنور

برداشت فوق بر این مبناست که «أعمی» و «ظلمات» اوصاف معبودهای اهل شرک و «بصیر» و «نور» وصف خداوند باشد.

 

18ـ راه حق یکی است و بیراهه های باطل متعدد است.

أم هل تستوی الظلمـت والنور

جمع آوردن «ظلمات» و در مقابل مفرد آوردن «نور» گویای برداشت فوق است.

 

19ـ مشرکان علی رغم سراغ نداشتن مخلوقی برای خدایان خویش ، به ولایت و تدبیر آنان معتقد بودند.

أفاتخذتم من دونه أولیاء ... أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه فتشـبه الخلق علیهم

جمله «خلقوا کخلقه» صفت برای «شرکاء» است. «خلق» در هر دو مورد («کخلقه» و «الخلق») مصدر و به معنای اسم مفعول (مخلوقات) است. «تشابُه» (مصدر تشابَه) به قرینه کلمه «علی» به معنای مشتبه شدن به خاطر مشابهت است. «أم» در جمله فوق أم منقطعه و حاوی استفهام انکاری است و می رساند که خود مشرکان نیز برای شرکا و معبودهای پنداری، آفرینشی را باور نداشتند تا با آفریده های خدا مشتبه شود.

 

20ـ خداوند در آفریدن موجودات هیچ شریکی ندارد.

أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه

 

21ـ غیر خدا هیچ آفرینش و آفریده ای ندارد.

أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه

 

22ـ پذیرش سرپرستی و ولایت غیر خدا شرک است.

أفاتخذتم من دونه أولیاء ... أم جعلوا لله شرکاء

 

23ـ مشرکان عصر بعثت معتقد به وجود خداوند

أم جعلوا لله شرکاء خلقوا کخلقه

 

24ـ خداوند خالق و آفریننده همه پدیده هاست.

قل الله خـلق کل شیء

 

25ـ خداوند آفریننده چیزهایی که اهل شرک آنها را معبودها و خدایان خویش پنداشته اند.

أم جعلوا لله شرکاء ... قل الله خـلق کل شیء

از مصداقهای مورد نظر برای «شیء» معبودهای اهل شرک است.

 

26ـ تنها خداوند واحد (یکتا) و قهّار (بسیار غلبه کننده) است.

و هو الوحد القهّـر

 

 

27ـ موجودی که خود مخلوق خداوند است نمی تواند شریک خدا در ربوبیت بوده و به خدایی پذیرفته شود.

أم جعلوا لله شرکاء ... قل الله خـلق کل شیء

 

28ـ ربوبیّت و ولایت تنها برازنده خالق هستی است.

أفاتخذتم من دونه أولیاء ... قل الله خـلق کل شیء

 

29ـ یکتایی خدا و غلبه و تسلط او بر هستی ، دلیل ربوبیت و ولایت اوست.

أفاتخذتم من دونه أولیاء ... و هو الوحد القهّـر

آسمان:

تعدد آسمان 2; مالک آسمان ها1; مدبر آسمان ها 1

آفرینش:

حاکم آفرینش 29; ربوبیت خالق آفرینش 28; ولایت خالق آفرینش 28; ویژگیهای مدبر آفرینش 12

اسما و صفات:

خالق 24; قهّار 26; واحد 26

الوهیت:

ملاک الوهیت 27

انسان:

          ولی انسان ها 8

ایمان:

آثار ایمان 3; ایمان به علم خدا 3

باطل:

تعدد راههای باطل 18

بصیرت:

اهل بصیرت 13; عوامل بصیرت 16; فضایل اهل بصیرت 14

پرسش:

فواید پرسش 5

تشبیهات قرآن:

تشبیه به تاریکی 15; تشبیه به روشنایی 15; تشبیه مشرکان 15; تشبیه موحدان 15

توحید:

آثار توحید 29; توحید افعالی 20، 21 ، 24; توحید در خالقیت 20، 21، 24; دلایل توحید ربوبی 27

جهان بینی:

جهان بینی توحیدی 8، 20، 21، 24

حق:

وحدت راه حق 18

حقایق:

روش تبیین حقایق 5

خالقیت:

غیر خدا و خالقیت 21

 

خدا:

آثار اعراض از ولایت خدا 9; آثار حاکمیت خدا 29; آثار قبول ربوبیت خدا 16; آثار قبول ولایت خدا 16; اختصاصات خدا 8، 26،21؛ اهمیت ولایت خدا 13؛  بصیرت خدا 17; تدبیر خدا 1; تعالیم خدا 6; خالقیت خدا 24، 25; دلایل ربوبیت خدا 29 ; دلایل ولایت خدا 29; عظمت خدا 17; قبول ربوبیت خدا 3; مالکیت خدا 1; نورانیت خدا 17; ولایت خدا 7، 8; هدایتهای خدا 6

دین:

روش تبیین دین 5

ربوبیت:

ملاک ربوبیت 27، 28

روانشناسی:

ـ تربیتی 5

زمین:

مالک زمین 1; مدبر زمین 1

شرک:

رد شرک 27; موارد شرک 22

ظلمت:

عوامل ظلمت 16

عقیده:

عقیده به تدبیر معبودان باطل 19; عقیده به خدا 23 ; عقیده به ولایت معبودان باطل 19

قرآن:

تشبیهات قرآن 15; روش تعالیم قرآن 5

کوردلان: 13

محمد(ص):

روش تبلیغ محمد(ص) 6; معلم محمد(ص) 6; هدایت محمد(ص) 6

مشرکان:

بینش مشرکان 7; عقیده باطل مشرکان 19; عقیده مشرکان صدراسلام 23; کفر مشرکان صدراسلام 4; لجاجت مشرکان 7، 19; لجاجت مشرکان صدراسلام 4; مشرکان صدراسلام و ربوبیت خدا 4; مشرکان کوردل 14; مشرکان و موحدان 15; ولایت بر مشرکان 7; ولیّ مشرکان 7

معبودان باطل:

        خالق معبودان باطل 25; ظلمت معبودان باطل 17; عجز معبودان باطل 10; کوردلی معبودان باطل 17; معبودان باطل و خلقت 19

موجودات:

انقیاد موجودات 3; خالق موجودات 24; عجز موجودات 21

موحدان:

فضایل موحدان 14، 15

ولایت:

آثار قبول ولایت غیر خدا 16; سرزنش قبول ولایت غیر خدا 13; قبول ولایت غیر خدا 22; ملاک ولایت 11، 28; ولایت غیر خدا 9

ولیّ:

دفع ضرر در ولیّ 11; منفعت رسانی در ولیّ 11

هدایت:

عوامل هدایت 3