تفسیر آیات قرآن کریم – سوره رعد – آیه ۱۳ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَیُسَبِّحُ الرَّعْدُ بحَمْدهِ وَالْمَلاَئِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَیُرْسلُ الصَّوَاعِقَ فَیُصِیبُ بهَا مَن یَشَاء وَهُمْ یُجَادلُونَ فِی اللّهِ وَهُوَ شَدیدُ الْمِحَالِ

و غرّش آسمان با ستایش کردن از او ، به تسبیح و تنزیه می پردازد و فرشتگان نیز از ترس وی [به تسبیح و تنزیه او مشغولند] و صاعقه ها را می فرستد. پس آنها را به هر کس که بخواهد می رساند و حال آنکه ایشان درباره خداوند به جرّ و بحث می پردازند و او عقوبتش شدید است.

 

1ـ غرش آسمان تسبیح گوی خداوند و ستایش کننده اوست.

و یسبّح الرعد بحمده

«رعد» به صدایی که از ابرها شنیده می شود اطلاق می گردد که در فارسی به آن تندر و یا غرش آسمان می گویند.

 

2ـ فرشتگان تسبیح گوی خداوند و ستایش کننده اویند.

و یسبّح ... و الملـئکة

«الملائکة» عطف بر «الرعد» است ; یعنی: «یسبح الملائکة بحمده من خیفته».

 

3ـ رعدهای آسمانی دارای نوعی شعور و ادراک

و یسبّح الرعد بحمده

 

4ـ هراس و خوف فرشتگان از خداوند

و الملـئکة من خیفته

 

5ـ هراس و خوف رعد از خداوند

و یسبّح الرعد ... من خیفته

برداشت فوق بر اساس این احتمال است که «من خیفته» همان گونه که تعلیل برای تسبیح ملائکه است ، علت برای تسبیح رعد نیز باشد.

 

6ـ خداوند منزه از هر عیب و نقص و شایسته حمد و ستایش است.

و یسبّح الرعد بحمده و الملـئکة من خیفته

«تسبیح» (مصدر یسبح) به معنای منزّه دانستن از هر عیب و نقص است.

 

7ـ فرشتگان و رعدهای آسمانی به وسیله حمد و ستایش خدا اورا تسبیح می کنند.

و یسبّح الرعد بحمده

«باء» در «بحمده» می تواند برای مصاحبت باشد و ممکن است برای استعانت باشد. برداشت یاد شده بر اساس احتمال دوم است.

 

8ـ تسبیح خداوند همراه ستایش او ، روشی نیکو در تسبیح خدا

و یسبّح الرعد بحمده والملـئکة من خیفته

 

9ـ در ستایش خداوند باید سخنی گفته شود و معنایی در نظر گرفته شود که مستلزم کمترین عیب و نقصی برای او نباشد.

و یسبّح الرعد بحمده والملـئکة من خیفته

برداشت فوق، مبتنی بر این وجه است که «باء» در «بحمده» برای استعانت باشد. بر این مبنا «یسبّح الرعد بحمده والملـئکة» ; یعنی، رعد و فرشتگان به وسیله حمد و ستایش خدا وی را تسبیح می کنند. روشن است حمد و ستایش آن گاه درپی دارنده تسبیح و تنزیه است که الفاظ انتخاب شده و معانی قصد شده برای ستایش خدا، مستلزم هیچ گونه نقص و عیبی برای او نباشد.

 

10ـ خوف فرشتگان از خداوند ، آنان را به تسبیح و ستایش خداوند سوق می دهد.

و یسبّح ... والملـئکة من خیفته

«من» در «من خیفته» برای تعلیل است.

 

11ـ توجه به جلال و هیبت خداوند ، وادار کننده موجودات به تسبیح و ستایش او

و یسبّح الرعد بحمده والملـئکة من خیفته

 

12ـ خداوند فرستنده صاعقه های آسمانی است.

هو الذی یریکم ... و یرسل الصوعق

 

«صواعق» جمع صاعقه است و صاعقه را برخی از اهل لغت به آتشی که از رعد پدید می آید معنا کرده اند و برخی گفته اند: صدای شدیدی است که از جو شنیده می شود و برخی آن را به غرشی از رعد که آتشی همراه آن فرو ریزد ، تفسیر کرده اند.

 

13ـ گرفتار شدن به صاعقه ها برخاسته از مشیّت خداوند است.

یرسل الصوعق فیصیب بها من یشاء

«اصابة» (مصدر یصیب) به معانی رسیدن، فرو ریختن و نیز مصیبت وارد کردن آمده است. بنابر معنای اول و دوم حرف «باء» در «بها» برای تعدیه است و بنابر معنای سوم حرف «باء» برای بیان آلت و وسیله است. و جمله «یصیب بها من یشاء» بر اساس معانی مذکور چنین معنا می شود: «خداوند صاعقه ها را به هر کسی که بخواهد می رساند»، «خداوند صاعقه هارا بر هر کس که بخواهد فرو می ریزد» و «خداوند به وسیله صاعقه ها به هر کس که بخواهد مصیبت وارد می سازد».

 

14ـ مشیّتهای خداوند نافذ و تخلف ناپذیر است.

فیصیب بها من یشاء

 

15ـ کفرپیشگان علی رغم مشاهده نشانه های ربوبیت خدا بر سراسر جهان ، با موحدان درباره خداوند و ربوبیت او به جدال و جرّ و بحث می پردازند.

هو الذی یریکم البرق ... و هم یجـدلون فی الله

جمله حالیه «و هم یجادلون فی الله» قید برای همه جمله هایی است که در آیات پیشین آمده است ; یعنی، با آنکه آثار وجودی خدا و ربوبیت او نمایان است و اوست که برق، رعد، ابر و صاعقه را پدید می آورد و همه امور را تحقق می بخشد، آنان درباره وی به جرّوبحث می پردازند.

 

16ـ عقوبتها و عذابهای الهی بسی سخت و کوبنده است.

و هو شدید المحال

محال (از ماده محل) در لغت به چند معنا آمده است: 1ـ عذاب و عقوبت ، 2ـ کید کردن و امری را با برنامه های پنهانی دنبال کردن ، 3ـ قدرت و توانایی.

17ـ مکرها و برنامه های پنهانی خدا بسی پیچیده و دست نایافتنی است.

و هو شدید المحال

بر این مبنا که «محال» به معنای مکر و کید باشد ، تناسب اقتضا می کند که مراد از شدت ، شدت در پنهان بودن آن مکر و کید باشد.

 

18ـ خداوند کفرپیشگانی که علی رغم مشاهده آیات خدا ، ربوبیت او را منکر شوند ، به عذاب شدید و مکری سخت تهدید کرده است.

و هم یجـدلون فی الله و هو شدید المحال

 

19ـ خداوند ، بسیار مقتدر و تواناست.

و هو شدید المحال

 

20ـ «قال رسول الله(ص): إنما الرعد وعید من الله ... ;(1)

از رسول خدا(ص) روایت شده است: همانا رعد تهدیدی از جانب خداست».

 

21ـ «عن النبی(ص) ...: ان ربکم سبحانه یقول: لو أن عبادی أطاعونی ... لم أسمعهم صوت الرعد  ;(2)

از پیامبر(ص) روایت شده است: ... پروردگار شما می فرماید: اگر بندگان من مرا اطاعت می کردند ... صدای رعد را به گوش آنان نمی رساندم».

 

22ـ «عن أبی جعفرالباقر(ع): ان الصواعق تصیب المسلم و غیر المسلم و لاتصیب ذاکراً  ;(3)

از امام باقر(ع) روایت شده است: صاعقه ها [ممکن است] به مسلمان و یا غیر مسلمان اصابت کند ; ولی به کسی که مشغول ذکر خداست اصابت نمی کند».

 

23ـ «عن أبی عبدالله(ع) انه قال: لاتملّوا من قراءة إذا زلزلت الأرض زلزالها فإنه من کانت قراءته بها فی نوافله لم یصبه الله عزوجل بزلزلة أبداً و لم یمت بها و لا بصاعقة ;(4)

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: از خواندن سوره «إذا زلزلت الأرض زلزالها» خسته نشوید ; زیرا کسی که آن را در نافله های خود بخواند، خدای عزوجل هیچ گاه او را با زلزله آسیب نمی رساند و به وسیله زلزله و صاعقه به هلاکت نمی رساند».

 

24ـ «عن علی(ع): ... قوله: «و هو شدید المحال» قال: یرید المکر  ;(5)

از علی(ع) درباره سخن خدا: «و هو شدید المحال» روایت شده است که فرمود: خداوند از «مِحال» مکر را اراده کرده است».

 

25ـ «فی مجمع البیان فی قوله: «شدید المحال» أی شدید الأخذ ، عن علی(ع)  ;(6)

در مجمع البیان درباره سخن خدا: «شدیدالمحال» از علی(ع) روایت شده: مراد سخت عقوبت کردن اوست».

ابتلا:

ابتلا به صاعقه آسمانی 13

اسما و صفات:

شدیدالمحال 16، 19; صفات جلال 6; مراد از شدیدالمحال 24، 25

اطاعت:

آثار اطاعت از خدا 21

انگیزش:

عوامل انگیزش 11

ترس:

                    ترس  از خدا 4، 5، 10

تسبیح:

آداب تسبیح خدا 8; تسبیح خدا 7; زمینه تسبیح خدا 10; عوامل تسبیح خدا 11

تسبیح گویان خدا: 1، 2، 7

حمد:

حمدخدا 1، 2، 6، 7، 8; روش حمد خدا 9; زمینه حمد خدا 10; عوامل حمد خدا 11

خدا:

افعال خدا 12; تنزیه خدا 6، 9; تهدید به مکر خدا 18; حتمیت مشیت خدا 14; خدا و عیب 6; خدا و نقص 6; ربوبیت خدا 15; عذابهای خدا 16، 18; قدرت خدا 19; مشیت خدا 13; مکر خدا 24; وعیدهای خدا 20; ویژگیهای مکر خدا 17

ذاکران:

فضایل ذاکران 22

ذکر:

آثار ذکر خدا 11، 22; ذکر عظمت خدا 11

ربوبیت خدا:

عذاب مکذبان ربوبیت خدا 18

رعد:

تحمید رعد 1، 7; ترس رعد 5; تسبیح رعد 1، 7; شعور رعد 3; صدای رعد 21; نقش رعد 20

روایت: 20، 21، 22، 23، 24، 25

زلزله:

عوامل مصونیت از زلزله 23

ستایش کنندگان خدا: 1، 2، 7

سوره زلزال:

آثار تلاوت سوره زلزال 23

صاعقه آسمانی:

عوامل مصونیت از صاعقه آسمانی 23; محدوده صاعقه آسمانی 22; منشأصاعقه آسمانی12

عذاب:

تهدید به عذاب 18; عذاب سخت 16; مراتب عذاب 16، 18

کافران:

تهدید کافران لجوج 18; عذاب کافران لجوج 18; لجاجت کافران 15; مجادله کافران 15

کیفر:

مراتب کیفر 25

مجادله:

مجادله درباره خدا 15

ملائکه:

آثار ترس ملائکه 10; تحمید ملائکه 2، 7; ترس ملائکه 4; تسبیح ملائکه 2، 7; زمینه تحمید ملائکه 10; زمینه تسبیح ملائکه 10

موحدان:

مجادله با موحدان 15

 

پی نوشت ها :

1. الدرالمنثور ، ج 4 ، ص 624.

2. مجمع البیان ، ج 5 ، ص 434 ; نورالثقلین ، ج 2 ، ص 489 ، ح 57.

3. مجمع البیان ، ج 5 ، ص 435.

4. کافی، ج 2، ص 626، ح 24 ; نورالثقلین، ج 2، ص 491، ح 66.

5. غیبت نعمانی ، ص 148 ; بحارالأنوار ، ج 52 ، ص 245 ، ح 124.

6. مجمع البیان ، ج 5 ، ص 435 ; الدرالمنثور ، ج 4 ، ص 627.