تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الممتحنه – آیه 4 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
قَدْ کَانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ وَالَّذینَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَاء مِنکُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ کَفَرْنَا بکُمْ وَبَدَا بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاء أَبَدًا حَتَّی تُؤْمِنُوا باللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِیمَ لِأَبیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَمَا أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِن شَیْءٍ رَّبَّنَا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنَا وَإِلَیْکَ أَنَبْنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ
همانا برای شما در [روش] ابراهیم و آنان که با او بودند سرمشقی نیکو است; آن گاه که به قوم خود گفتند: به یقین ما از شما و از آنچه غیر خدا می پرستید بیزاریم، شما را قبول نداریم، و میان ما و شما دشمنی و کینه دائمی آشکار است; مگر این که به خدای یگانه ایمان بیاورید. [روش ابراهیم برای شما سرمشق است] مگر قول ابراهیم که به پدرش گفت: حتماً برای تو استغفار می کنم، و در مقابل خدا برای تو اختیار هیچ چیزی را ندارم، پروردگارا! فقط بر تو توکّل کرده ایم و فقط به سوی تو بازگشته ایم و بازگشت [همه ]فقط به سوی تو است.
1 - ابراهیم(ع) و همگامانش، الگویی شایسته برای مسلمانان
قد کانت لکم أسوة حسنة فی إبرهیم و الذین معه
2 - آشنایی مسلمانان، با ارزش های زندگی ابراهیم(ع) و همگامانش *
قد کانت لکم أسوة حسنة... والذین معه
تعبیر «کانت لکم اُسوة»، می تواند نظر به آشنایی مسلمانان با برنامه های ارزشی ابراهیم(ع) داشته باشد.
3 - نقش مؤثر الگوهای شایسته در تربیت و سازندگی انسان
قد کانت لکم أسوة حسنة فی إبرهیم و الذین معه
4 - الگوها و چهره های ارزشی و الهی، همواره زنده و آسیب ناپذیر با گذشت زمان
قد کانت لکم أسوة حسنة
فعل «کانت» به صورت ماضی، چهره ای را به عنوان الگوی شایسته به مسلمانان می نمایاند که ابعاد ارزشی آن، در گذشته تاریخ تحقق یافته است.
5 - ابراهیم(ع)، دارای همگامانی ثابت قدم، در مسیر حرکت توحیدی خویش
قد کانت لکم أسوة حسنة فی إبرهیم و الذین معه
تعبیر «معه» افاده معیت و همراهی پایدار می کند; زیرا مقید به زمان یا مکان خاصی نیست.
6 - اظهار برائت و بیزاری ابراهیم(ع) و همگامانش، از مظاهر شرک و قوم مشرک خویش
إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منکم و ممـّا تعبدون
7 - عبادت و پرستش، تنها شایسته خداوند یگانه
إأنّا برءؤا... و ممّا تعبدون من دون اللّه
8 - بیزاری جستن از مظاهر کفر و شرک، همانند تبرّی جستن از اندیشه کفر، امری بایسته
کانت لکم أسوة حسنة ... إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منکم و ممّا تعبدون
9 - ابراهیم(ع) و همگامانش، پیشتازان برائت از مشرکان و کافران
قد کانت لکم أسوة حسنة فی إبرهیم و الذین معه ... إذ قالوا
برداشت بالا، با توجه به این نکته است که خداوند، از میان همه پیامبران و امت های پیشین، ابراهیم(ع) و همگامانش را الگوی برائت از مشرکان معرفی کرده است.
10 - هجرت پیامبر(ص) و مسلمانان و موضع گیری آنان در برابر مشرکان، حرکتی ابراهیمی
قد کانت لکم أسوة حسنة فی إبرهیم و الذین معه
با توجه به آیات پیشین ـ که درباره هجرت و موضع گیری بایسته مسلمانان در برابر مشرکان است ـ طرح «اسوه» بودن ابراهیم(ع) پس از این آیات و توصیه ها، مطلب بالا را می فهماند.
11 - بیزاری از شرک، نقد و انکار شخصیت مشرکان و ستیز علنی با آنان، سه مرحله حرکت توحیدی ابراهیم(ع)
إنّا برءؤا منکم ... کفرنا بکم و بدا بیننا و بینکم العدوة والبغضاء
برداشت یاد شده، بدان احتمال است که عبارت های «إنّا براءؤا»، «کفرنا بکم» و «بدا بیننا و بینکم» ـ چنان که ظاهر ترتیب مقتضی آن است ـ بیانگر سه مرحله متوالی باشد.
12 - تجلی برائت از مشرکان، در انکار شخصیت آنان و دشمنی علنی با ایشان
إنّا برءؤا منکم ... کفرنا بکم و بدا بیننا و بینکم العدوة
برداشت یاد شده در صورتی است که «کفرنا بکم» و «بدا بیننا»، بیان تفصیلی و تفسیری «إنا برءاؤا» باشد.
13 - دشمنی و ستیز جبهه ایمان با شرک، همیشگی و پایان ناپذیر است.
و بدا بیننا و بینکم العدوة و البغضاء أبدًا
14 - دست برداشتن مشرکان از شرک، تنها شرط رفع خصومت مؤمنان با آنان
بدا بیننا و بینکم العدوة و البغضاء أبدًا حتّی تؤمنوا باللّه وحده
15 - تضاد جبهه ایمان و شرک، تضادی عقیدتی است; نه طبقاتی، نژدای و... .
و بدا بیننا و بینکم ... حتّی تؤمنوا باللّه وحده
16 - وعده ابراهیم(ع) به پدرش (جد مادری یا عمویش آزر)، در مورد استغفار برای او از درگاه خداوند
إلاّ قول إبرهیم لأبیه لأستغفرنّ لک
17 - عدم برقراری رابطه میان ابراهیم(ع) و قوم مشرک او، مگر در وعده استغفار آن حضرت برای آزر
إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منکم ... إلاّ قول إبرهیم لأبیه
برداشت یاد شده، بدان احتمال است که «إلاّ»، استثنا از برائت ابدی باشد که از بخش پیشین آیه استفاده می شود.
18 - سخن نرم و خالی از عداوت ابراهیم(ع) به آزر، در راستای گرایش دادن وی به ایمان *
حتّی تؤمنوا ... إلاّ قول إبرهیم
برداشت یاد شده با توجه به دو نکته زیر است: 1ـ از تعبیر «لأستغفرنّ»، عطوفت و محبت ابراهیم(ع) نسبت به آزر استفاده می شود 2ـ واژه استغفار، تعریض به کجروی گذشته، آزر و زمینه سازی برای گرایش یافتن او به راه درست دارد.
19 - عدم جواز اظهار ملاطفت با مشرکان، جز برای گرایش دادن آنان به ایمان *
و بدا بیننا و بینکم ... حتّی تؤمنوا... إلاّ قول إبرهیم
در صورتی که وعده استغفار به آزر از سوی ابراهیم(ع) نیز به عنوان اسوه مطرح شده باشد، از آیه شریفه استفاده می شود که مؤمنان، باید در برابر مشرکان آشتی ناپذیر باشند و به آنان روی خوش نشان ندهند; مگر در آن جا که امید دارند با سخن نرم، هدایت پذیراند.
20 - استغفار مؤمنان برای مشرکان، حتی با وجود پیوند خویشاوندی، امری نکوهیده است. *
قد کانت لکم أسوة حسنة فی إبرهیم ... إلاّ قول إبرهیم لأبیه لأستغفرنّ لک
برداشت یاد شده، بدان احتمال است که «إلاّ قوم إبراهیم» استثنا از «اُسوة حسنة» باشد.
21 - تأکید ابراهیم(ع)، بر عدم امکان دخالت او در حکم و قانون خدا علیه مشرکان
و ما أملک لک من اللّه من شیء
تعبیر «من شیء» در بردارنده تأکید، نسبت به عدم امکان مداخله در حکم خداوند است.
22 - ناتوان بودن همگان، حتی پیامبران، از مصونیت بخشیدن به انسان در برابر عذاب الهی
و ما أملک لک من اللّه من شیء
با توجه به این که استغفار برای رفع عذاب صورت می گیرد; جمله «و ما أملک...» می رساند که چنانچه استغفار، مورد پذیرش خداوند قرار نگیرد، من در برابر عذاب الهی کار دیگری نمی توانم انجام دهم.
23 - قیام ابراهیم(ع)، علیه محیط اجتماعی و خویشاوندی شرک آلود
إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منکم و ممّا تعبدون من دون اللّه
24 - توکل ابراهیم(ع) و همراهانش، بر خدای یگانه در برائت از مشرکان و پیامدهای آن
إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منکم ... ربّنا علیک توکلنا
25 - عمل و مبارزه، معنا بخش توکل است; نه انفعال و کناره گیری از وظیفه و واقعیت های زندگی.
إنّا برءؤا منکم و ممّا تعبدون ... و بدا بیننا و بینکم العدوة والبغضاء أبدًا ... ربّنا علیک توکّنا
26 - استقامت در مسیر دعوت توحیدی، نیازمند توکل بر خداوند
إذ قالوا لقومهم إنّا برءؤا منکم ... و بدا بیننا و بینکم العدوة و البغضاء أبدًا ... ربّنا علیک توکّلنا
27 - توکّل بر خداوند، مقتضی نهراسیدن یکتاپرستان از پیامدهای موضع گیری علیه مشرکان
إذ قالوا لقومهم ... ربّنا علیک توکّلنا
28 - اعتقاد به ربوبیت خداوند مقتضی توکل انسان بر او
ربّنا علیک توکّلنا
29 - روی امید و التجای ابراهیمیان، تنها به سوی خداوند
ربّنا علیک توکّلنا و إلیک أنبنا
30 - حرکت همه مظاهر هستی، به سوی خدای یگانه
و إلیک المصیر
31 - توجه به حرکت همه هستی به سوی خداوند، مقتضی روی آوری و انابه انسان به درگاه او
و إلیک أنبنا و إلیک المصیر
32 - خداوند، تنها تکیه گاه و پناهگاه انسان در زندگی
ربّنا علیک توکّلنا و إلیک أنبنا
از تقدیم «علیک» بر «إلیک» حصر استفاده می شود.
33 - «عن أبی عبداللّه(ع) ...قال: ...الوجه الخامس من الکفر کفر البرائة و ذلک قوله عزّوجلّ یحکی قول ابراهیم(ع) «کفرنا بکم...» یعنی تبرّأنا منکم...;(1)
از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: قِسم پنجم از کفر، کفر برائت است و این سخن خداوند عزّوجلّ است که از قول ابراهیم(ع) حکایت کرده که [به قوم مشرک خود ]گفت: «کفرنا بکم...»; یعنی، ما از شما بیزاری جستیم».
آزر
زمینه ایمان آزر 18; فلسفه وعده استغفار به آزر 18; وعده استغفار به آزر 16، 17
ابراهیم(ع)
التجای پیروان ابراهیم(ع) 29; امیدواری پیروان ابراهیم(ع) 29; پیشگامی ابراهیم(ع) 9; پیشگامی پیروان ابراهیم(ع) 9; تبری ابراهیم(ع) 6، 9، 24; تبری پیروان ابراهیم(ع) 6، 9، 24; توکل ابراهیم(ع) 24; توکل پیروان ابراهیم(ع) 24; ثبات قدم پیروان ابراهیم(ع) 5; روش زندگی پیروان ابراهیم(ع) 2; شرک ستیزی ابراهیم(ع) 23; فضایل پیروان ابراهیم(ع) 5; قصه ابراهیم(ع) 17; مراحل مبارزه ابراهیم(ع) 11; نقش ابراهیم(ع) 21; وعده های ابراهیم(ع) 16، 17
استقامت
عوامل استقامت 26
التجا
التجا به خدا 29
الگو
جاودانگی الگو 4; نقش الگو 3
الگوگیری
الگوگیری از ابراهیم(ع) 1، 10; الگوگیری از پیروان ابراهیم(ع) 1
امیدواری
امیدواری به خدا 29
انابه
زمینه انابه 31
انسان
عجز انسان 22
ایمان
اهمیت ایمان 19
بازگشت به خدا 30
تبری
اهمیت تبری از شرک 8; اهمیت تبری از کفر 8; تبری از شرک 6، 11; تبری از قوم ابراهیم 6; تبری از کافران 9، 33; تبری از مشرکان 9، 24; نشانه های تبری از مشرکان 12
تربیت
عوامل مؤثر در تربیت 3
توحید
توحید عبادی 7
توکل
آثار توکل 27; اهمیت توکل 26، 28; توکل بر خدا 24، 32; حقیقت توکل 25
جهان بینی
جهان بینی توحیدی 7، 30
خدا
حتمیت عذابهای خدا 22
ذکر
آثار ذکر 31; ذکر بازگشت به خدا 31
روایت 33
شرک
آثار اجتناب از شرک 14
عقیده
آثار عقیده 15; اختلاف عقیدتی 15; عقیده به ربوبیت خدا 28
کفر
اقسام کفر 33
مؤمنان
دشمنی مؤمنان 13
محمد(ص)
الگوی محمد(ص) 10; شرک ستیزی محمد(ص) 10; هجرت محمد(ص) 10
مسلمانان
الگوی مسلمانان 1; الگوی مسلمانان صدراسلام 10; شرک ستیزی مسلمانان صدراسلام 10; علم مسلمانان صدراسلام 2; هجرت مسلمانان صدراسلام 10
مشرکان
احکام مشرکان 21; تداوم دشمنی با مشرکان 13; تکذیب مشرکان 11، 12; دشمنی با مشرکان 12; زمینه مبارزه با مشرکان 27; سرزنش استغفار برای مشرکان 20; شرایط دوستی با مشرکان14; کیفر مشرکان 21; مبارزه با مشرکان 11; ممنوعیت دوستی با مشرکان 19; منشأ دشمنی با مشرکان 15
پی نوشت ها :
1. کافی، ج 2، ص 389، ح 1; نورالثقلین، ج 5، ص 302، ح 7 و 8.
تصاویر ضمیمه
