تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الممتحنه – آیه 10 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذَا جَاءکُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بإِیمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ لَا هُنَّ حِلٌّ لَّهُمْ وَلَا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ وَآتُوهُم مَّا أَنفَقُوا وَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ أَن تَنکِحُوهُنَّ إِذَا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَلَا تُمْسکُوا بعِصَمِ الْکَوَافِرِ وَاسْأَلُوا مَا أَنفَقْتُمْ وَلْیَسْأَلُوا مَا أَنفَقُوا ذَلِکُمْ حُکْمُ اللَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ
ای کسانی که ایمان آورده اید! هرگاه زنان مؤمن هجرت کنان نزد شما آمدند آنان را امتحان کنید ـ خدا به ایمانشان داناتر است ـ پس اگر با ایمانشان دانستید آنان را به سوی کفّار بازنگردانید; نه اینان برای آنان حلال اند و نه آنان برای اینان و آنچه را که [شوهرانشان به عنوان مهر] هزینه کرده اند به آنان بدهید; و بر شما گناهی نیست که اینان را به زنی بگیرید، به شرط این که مهرشان را به آنها بپردازید; و به پیمان های ازدواج با زنان کافر [برای ادامه همسری آنان ]تمسّک نکنید; و آنچه را [از مهر] هزینه کرده اید [از آنها] بخواهید و کافران نیز باید آنچه را [از مهر ]هزینه کرده اند طلب کنند، این حکم خداوند است که [با آنان] میان شما داوری می کند و خدا دانا و حکیم است.
1 - رهنمود الهی به مؤمنان عصر پیامبر، در آزمودن ایمان زنان مهاجر، قبل از پناه دادن به ایشان
یـأیّها الذین ءامنوا إذا جاءکم المؤمنـت مهـجرت فامتحنوهنّ
شأن نزول آیه شریفه، راجع به هجرت زنان از مکه به مدینه است.
2 - عدم شمول «عهدنامه حدیبیه» نسبت به بازگرداندن زنان مؤمن مهاجر، به اهل مکه
یـأیّها الذین ءامنوا إذا جاءکم المؤمنـت
از شأن نزول استفاده می شود که آیه شریفه، به مضمون پیمان حدیبیه نظر دارد. طبق این پیمان مؤمنان مدینه ملزم بودند تا کسانی که پس از آن تاریخ، از مکه به مدینه هجرت می کنند، به مکیان عودت دهند.
3 - عهدنامه حدیبیه، شامل پیمان مسلمانان با اهل مکه در استرداد مهاجران آتی به آنان
یـأیّها الذین ءامنوا إذا جاءکم المؤمنـت
با استفاده از شأن نزول، از مفهوم آیه دانسته می شود که آنچه در مضمون عهدنامه آمده است، تنها شامل مردان می باشد. بنابراین مسأله استرداد مهاجرین، امری مسلّم بوده است.
4 - اقدام برخی از زنان مؤمن، به هجرت از مکه به سوی مدینه، پس از پیمان حدیبیه
یـأیّها الذین ءامنوا
آیه شریفه ـ بر اساس شأن نزول ـ پس از هجرت برخی از زنان مکه به مدینه، نازل شده است.
5 - لزوم هشیاری مؤمنان نسبت به مدعیان ایمان، برای جلوگیری از سوءاستفاده
یـأیّها الذین ءامنوا إذا جاءکم المؤمنـت مهـجرت فامتحنوهنّ
آیه شریفه به مؤمنان هشدار می دهد که ممکن است، زنانی با انگیزه های غیر دینی ادعای ایمان کنند. بنابراین در چنین مواردی که ادعای ایمان مجال سوء استفاده دارد، شما به صرف ادعا اکتفا نکنید; بلکه ایمان آنان را بیازمایید.
6 - ملاک های عادی و ظاهری، معیار آزمون ایمان مؤمنان
فامتحنوهنّ اللّه أعلم بإیمـنهنّ
در این آیه، پس از دستور به امتحان، از علم خداوند سخن به میان آمده است. از این نکته فهمیده می شود که امتحان مذکور براساس ملاک ها و معیارهای ظاهری است.
7 - علم عادی و دلایل ظاهری، کافی در مقام داوری و تشخیص امور
فامتحنوهنّ اللّه أعلم بإیمـنهنّ
بیان «اللّه أعلم بإیمانهنّ...» ـ پس از امر «امتحنوهنّ» ـ می رساند که شما انسان ها در مقام داوری و حکم، موظف به ملاک های ظاهری و بشری هستید; نه ملاک هایی که چه بسا از دسترس بشر خارج است.
8 - نهی خداوند، از بازگرداندن زنان مؤمن مهاجر، به مکیان
فإن علمتموهنّ مؤمنـت فلاترجعوهنّ إلی الکفّار
با توجه به پیمان نامه صلح حدیبیه ـ که در آن بازگرداندن مهاجرانی که پس از آن تاریخ، مکه را ترک می کنند و به مدینه می آیند قید شده بود ـ آیه شریفه موضوع زنان را استثنا کرده و پیمان را شامل آنان ندانسته است.
9 - زنان مؤمن و مردان کافر بر یکدیگر حرام اند.
لا هنّ حلّ لهم و لا هم یحلّون لهنّ
10 - زوجیت و همسری کافران، محترم از نظر شریعت، تا لحظه ایمان آوردن یکی از آن دو
لا هنّ حلّ لهم و لا هم یحلّون لهنّ
مفهوم «لا هنّ حلّ لهم و...» این است که زن تا قبل از ایمان آوردنش، برای مرد کافر حلال بوده است و نیز مرد برای زنش و به مجرد ایمان آوردن یکی از آن دو، رابطه همسری قطع می شود.
11 - ممنوعیت بازگرداندن زن مؤمن، به همسر کافر وی
فلاترجعوهنّ إلی الکفّار لا هنّ حلّ لهم و لا هم یحلّون لهنّ
12 - ممنوعیت تن دادن زن مؤمن به همسری مرد کافر
لا هنّ حلّ لهم و لا هم یحلّون لهنّ
13 - جامعه ایمانی، پس از پناه دادن به زنان مهاجر، موظف به پرداخت مهریه آنان به همسرشان
و ءاتوهم ما أنفقوا
آیه شریفه بیانگر این نکته است که پس از آزمون ایمان زنان مهاجر، باید به ایشان پناه داد; ولی از سوی دیگر خرج هایی را که مرد کافر پیش از این برای آن زن متحمل شده است (مهریه)، باید به وی بازگرداند.
14 - رعایت انصاف و حقوق مالی انسان ها، حتی کافران، در احکام شریعت
و ءاتوهم ما أنفقوا
15 - حق مالکیت کافران غیر محارب، محترم و رعایت عدل درباره ایشان ضروری است.
و ءاتوهم ما أنفقوا
از شأن نزول آیه، استفاده می شود که حکم پرداخت مهریه و نیز احترامی که اسلام برای مالکیت کافران قائل است، مربوط به کافران غیر محارب است; چنان که آیه شریفه مسائل پس از صلح حدیبیه را بیان می کند. بنابراین رعایت این عدل با آنچه از مفهوم «أن تبرّوهم و تقسطوا...» ـ که نهی از قسط درباره کافران حربی بود ـ منافات ندارد.
16 - پناه دادن مؤمنان مدینه به زنان مؤمن مهاجر، صرفاً دارای اهداف دینی بود; نه مادی.*
و ءاتوهم ما أنفقوا
فرمان «آتوهم ما أنفقوا...» ممکن است از آن جهت باشد که جامعه اسلامی برای پناه دادن به زنان مؤمن مهاجر، مورد کمترین اتهام قرار نگیرد و شائبه انگیزه های مادی در کار ایشان از بین برود.
17 - قرار دادن مهریه برای زنان، از آداب همسری در میان عرب قبل از اسلام
و ءاتوهم ما أنفقوا
بیشتر مفسران مسأله انفاق در آیه شریفه را، به «مهریه» تفسیر کرده اند.
18 - جواز همسری مؤمنان، با زنان مؤمن مهاجر گریخته از همسران کافر خویش
و لاجناح علیکم أن تنکحوهنّ
19 - ازدواج با زنان مؤمن مهاجر، مشروط به قرار دادن مهریه برای ایشان
و لاجناح علیکم أن تنکحوهنّ إذا ءاتیتموهنّ أجورهنّ
جمله «إذا آتیتموهنّ أجورهنّ» در صدد بیان این نکته است که بازگرداندن مهریه زنان مهاجر به شوهران کافرشان، کافی برای ازدواج با آنان نیست; بلکه نیازمند مهر مجدد است.
20 - مرد مؤمن، موظف به رها ساختن همسر کافر خویش و جدا شدن از او
و لاتمسکوا بعصم الکوافر
21 - محیط خانواده، نیازمند تفاهم عقیدتی و سلامت دینی *
و لاجناح علیکم أن تنکحوهنّ ... و لاتمسکوا بعصم الکوافر
حکم «لاتمسکوا...» می تواند از آن جهت باشد که وجود همسر کافر در زندگی مؤمن، محیط خانواده را ناسالم و ناأمن می سازد.
22 - ممنوعیت ازدواج مؤمن با کافر
لا هنّ حلّ لهم ... و لاتمسکوا بعصم الکوافر
گرچه صریح آیه شریفه، درباره همسرانی است که قبل از ایمان آوردن به همسری هم درآمده اند و پس از ایمان یکی از آن دو باید از هم جدا شوند; ولی از این حکم به طریق اولی استفاده می شود که مرد مؤمن، حق ندارد اقدام به ازدواج با زن کافر کند و زن مؤمن هم نباید با مرد کافر ازدواج نماید.
23 - مرد مؤمن، دارای حق مطالبه مهر همسرش از کافران، در صورت پیوستن همسرش به جمع کافران
و سئلوا ما أنفقتم
چنان که از سیاق آیه استفاده می شود، مؤمن در صورتی مهریه همسر خویش را از کافران طلب می کند که همسر وی به جمع آنان پیوسته و در جامعه آنان پذیرفته شده باشد.
24 - کافران، دارای حق مطالبه مهریه همسر خود، در صورت پیوستن همسر ایشان به جمع مؤمنان
و لیسئلوا ما أنفقوا
25 - احکام اسلام، دارای ملاک های واقعی و انسانی; نه صرفاً در جهت منافع پیروان خود
و سئلوا ما أنفقتم و لیسئلوا ما أنفقوا
با این که قبلاً لزوم پراخت مخارج مردان کافر در «آتوهم ما أنفقوا» بیان شده، تکرار آن در «و لیسئلوا ما أنفقوا» و نیز طرح حقوق متقابل مؤمن و کافر در مسأله مورد نظر، بیانگر مطلب یاد شده، است.
26 - احکام مربوط به زنان مهاجر و زنان کافر، احکامی الهی و لازم الاجرا است.
ذلکم حکم اللّه یحکم بینکم
مشارالیه «ذلک»، مجموع احکام مطرح شده در آیه شریفه است که مربوط به زنان مهاجر و کافر می باشد.
27 - خداوند، حاکم و داور میان خلق
یحکم بینکم
28 - خداوند، «علیم» (بسیار دانا) و «حکیم» (کاردان) است.
و اللّه علیم حکیم
29 - احکام و داوری های خداوند میان خلق، متکی به علم و حکمت گسترده او است.
یحکم بینکم و اللّه علیم حکیم
30 - توجه مؤمنان به عالمانه و حکیمانه بودن احکام دین، اطمینان بخش خاطر آنان
ذلکم حکم اللّه یحکم بینکم و اللّه علیم حکیم
از مطرح شدن علم و حکمت خداوند، پس از بیان احکام و مخاطب قرار گرفتن مؤمنان نسبت به این حقیقت که علم و حکمت الهی باهم آمیخته است، برداشت یاد شده به دست می آید.
31 - تردید در عالمانه و حکیمانه بودن احکام دین و انطباق آن با مصالح واقعی بشر، از عوامل عدم پایبندی به آن *
ذلکم حکم اللّه ... و اللّه علیم حکیم
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که پس از بیان حکم الهی، برای تأکید بیشتر بر اهمیت این حکم و پایبندی مؤمنان به آن، موضوع علم و حکمت صادرکننده آن حکم تذکر داده شده است.
32 - «عن زرارة بن أعین عن أبی جعفر(ع) قال: لاینبغی نکاح أهل الکتاب قلت: جعلت فداک و أین تحریمه؟ قال: قوله «و لاتمسکوا بعصم الکوافر»;(1)
زرارة بن اعین از امام باقر(ع) روایت نموده که فرمود: ازدواج با زنان اهل کتاب، سزاوار نیست. [زراره گوید:] به امام گفتم: فدایت شوم! حرمت ازدواج با آنان از کجا است؟ فرمود: از قول خدا که فرموده: و لاتمسکوا بعصم الکوافر».
احکام 9، 10، 12، 15، 18، 22، 23، 32
فلسفه احکام 9، 10، 12، 15، 18، 22، 23، 25 32
ازدواج
آداب ازدواج 17; احکام ازدواج 9، 10، 12، 18، 22، 32; ازدواج با اهل کتاب 32; ازدواج با زنان مهاجر 18; ازدواج با کافران 9، 12، 22; ازدواج های حرام 9، 12، 22، 32; انفساخ ازدواج10; شرایط ازدواج با زنان مهاجر 19; فسخ ازدواج 20
اسلام
تاریخ صدر اسلام 2، 4; حقانیت اسلام 25
اسماوصفات
حکیم 28; علیم 28
امتحان
ملاک امتحان 6
انصاف
اهمیت انصاف 14
ایمان
آثار ایمان 10; سوءاستفاده مدعیان ایمان 5
تکلیف
عمل به تکلیف 26
جاهلیت
رسوم جاهلیت 17; مهریه در جاهلیت 17
خانواده
اهمیت تفاهم خانوادگی 21
خدا
آثار حکمت خدا 29; آثار علم خدا 29; توصیه های خدا1; حاکمیت خدا 27; قضاوت خدا 27; ملاک قضاوت خدا29; نواهی خدا 8
دین
آثار شکست در دین 31; آسیب شناسی دینی 31; عوامل اعراض از دین 31
ذکر
ذکر فلسفه احکام 30
روایت 32
زنان
احکام زنان کافر 26; احکام زنان مهاجر 26; استرداد زنان مهاجر 2; امتحان زنان مهاجر 1; رد مهریه زنان مهاجر 13; فلسفه امان به زنان مهاجر 16; ممنوعیت استرداد زنان مهاجر 11; مهریه زنان مهاجر 19; نهی از استرداد زنان مهاجر 8; هجرت زنان مؤمن 4
صلح حدیبیه
آثار صلح حدیبیه 4
صلح نامه
صلح نامه حدیبیه 2، 3
علم
آثار علم 7
قضاوت
ملاک قضاوت 7
کافران
احکام کافر 15; انصاف با کافران 14; اهمیت حقوق کافران14; حقوق کافران 15، 24; عدالت با کافران 15; مالکیت کافران15
کفر
آثار کفر 20
مالکیت
احکام مالکیت 15
مؤمنان
امتحان مؤمنان 6; اهمیت هوشیاری مؤمنان 5; تکلیف مؤمنان 20; توصیه به مؤمنان 1; حقوق مؤمنان 23; زمینه اطمینان مؤمنان 30; مسؤولیت مؤمنان 13
مدینه
هجرت به مدینه 4
مردم
اهمیت حقوق مردم 14
مشرکان
استرداد مشرکان مهاجر 3
مکه
هجرت از مکه 4
مهریه
احکام مهریه 23; شرایط استرداد مهریه 23، 24
هجرت
آثار هجرت به دارالاسلام 24; آثار هجرت به دارالکفر 23
همسر
مهریه همسر کافر 23; مهریه همسر مؤمن 24
پی نوشت ها :
1. کافی، ج 5، ص 358، ح 7; نورالثقلین، ج 5، ص 305، ح 21.
تصاویر ضمیمه
