تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الممتحنه – آیه 12 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
یَا أَیُّهَا النَّبیُّ إِذَا جَاءکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَی أَن لَّا یُشْرِکْنَ باللَّهِ شَیْئًا وَلَا یَسْرِقْنَ وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا یَأْتِینَ ببُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ
ای پیامبر! هرگاه زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند بر این اساس که: به هیچ وجه به خدا شرک نورزند و دزدی نکنند، و مرتکب زنا نشوند، و فرزندان خود را نکشند، و بهتانی را که میان دست و پای خود ساخته باشند به میان نیاورند (فرزندی را که از شوهرشان نیست به او نسبت ندهند) و در هیچ فرمان پسندیده ای مخالفت تو نکنند، [بر همین اساس] با آنان بیعت کن، و از خدا برایشان آمرزش بخواه، همانا خداوند آمرزگار و رحیم است.
1 - فرمان خداوند به پیامبر(ص)، در پذیرش بیعت زنان گرویده به ایمان و پایبند به لوازم آن
یـأیّها النبیّ إذا جاءک ... فبایعهنّ
2 - پیوستن به صف مؤمنان در صدراسلام، مستلزم بیعت با پیامبر(ص)
یـأیّها النبیّ إذا جاءک المؤمنـت یبایعنک
3 - ملاقات های مستقیم و بیواسطه زنان صدراسلام، با شخص پیامبر(ص)
إذا جاءک المؤمنـت یبایعنک
4 - ارجمندی تفکر، عقیده و شخصیت زن، در نگرش اسلام
یـأیّها النبیّ إذا جاءک المؤمنـت یبایعنک ... فبایعهنّ
5- زن، برخوردار از حق مشارکت در مسائل سیاسی، اجتماعی و دینی
یـأیّها النبیّ إذا جاءک المؤمنـت یبایعنک ... فبایعهنّ
از آن جا که بیعت خود نوعی مشارکت است، مطلب بالا استفاده می شود.
6 - پرهیز از کمترین شرک به خداوند، نخستین موضوع بیعت زنان مؤمن با پیامبر(ص)
علی أن لایشرکن باللّه شیئًا
7 - توحید، سرلوحه باورهای ضروری مؤمنان
یبایعنک علی أن لایشرکن باللّه شیئًا
از این که نخستین موضوع بیعت، پرهیز از شرک یاد شده اهمیت آن استفاده می شود.
8 - پرهیز از دزدی، زنا و فرزندکشی (سقط جنین و...)، از جمله مواد مورد بیعت زنان مؤمن با پیامبر(ص)
و لایسرقن و لایزنین و لایقتلن أولـدهنّ
9 - پرهیز از نسبت دادن فرزند زنا به همسر، از جمله مواد مورد بیعت زنان مؤمن با پیامبر(ص)
و لایأتین ببهتـن یفترینه بین أیدیهنّ و أرجلهنّ
10 - شرک، سرقت، زنا، فرزندکشی، انتساب فرزند زنا به شوهران از جمله ناهنجاری های اعتقادی ـ اخلاقی زنان عرب پیش از اسلام
أن لایشرکن ... لایسرقن ... لایزنین ... و لایقتلن أولـدهنّ و لایأتین ببهتـن
تصریح پیامبر(ص) و قرآن، به لزوم پرهیز زنان عرب از موارد یاد شده; بیانگر وجود چنین زمینه هایی در میان زنان عرب جاهلی است.
11 - اصلاح اندیشه و عقیده، مقدم بر اصلاح عمل و رفتار
علی أن لایشرکن باللّه شیئًا و لایسرقن
از این که «لایشرکن» ـ که امری عقیدتی است ـ بر «و لایسرقن...» ـ که امور عملی و رفتاری است ـ مقدم شده، می توان تقدم رتبی جهان بینی بر عملکرد را نتیجه گرفت.
12 - پایبندی به اصول اخلاقی، شرط ایمان به خدای یگانه و رسالت پیامبر(ص)
علی أن لایشرکن باللّه شیئًا و لایسرقن
یاد کرد «و لایسرقن...» ـ که جنبه عملی ایمان را می نمایاند ـ در پی «علی أن لایشرکن...»، بیانگر مطلب بالا است.
13 - عدم مخالفت با رهنمودهای ارزشی پیامبر(ص)، از جمله مواد بیعت زنان با آن حضرت
و لایعصینک فی معروف
14 - اطاعت از پیامبر(ص) در تمامی رهنمودهای آن حضرت، از لوازم ایمان
و لایعصینک فی معروف
از این که بیعت با پیامبر(ص) و سرآغاز ایمان آوردن ـ علاوه بر اصلاح عقیده ـ عمل به اطاعت از آن حضرت مشروط شده است، مطلب بالا قابل برداشت است.
15 - لزوم اطاعت از رهبری اجتماعی، در رهنمودهای ارزشی او
و لایعصینک فی معروف
بیعت یاد شده در آیه شریفه، می تواند از آن جهت با پیامبر(ص) صورت گرفته باشد که آن حضرت علاوه بر پیامبری، منصب رهبری اجتماعی را نیز بر عهده داشته است.
16 - عدم جواز پیروی از رهبران اجتماعی در امور ناپسند (غیرمعروف)
و لایعصینک فی معروف
در صورتی که بیعت نظر به منصب رهبری داشته باشد، تعبیر «معروف» نظر به این جهت می تواند داشته باشد که لزوم اطاعت از رهبری، منوط به «معروف» بودن دستورهای او است.
17 - حرکت های دینی ـ اجتماعی پیامبر(ص)، مستند به رهنمودهای وحی
یـأیّها النبیّ إذا جاءک ... فبایعهنّ
18 - توصیه خداوند به پیامبر(ص)، در دعا برای زنان بیعت کننده با آن حضرت و آمرزش خواهی برای آنان
و استغفر لهنّ اللّه
19 - پیامبر(ص)، موظّف به پذیرش بیعت متعهدان به شرایط ایمان، با وجود پیشینه ناشایست آنان
یـأیّها النبیّ إذا جاءک ... فبایعهنّ و استغفر لهنّ اللّه
از سیاق آیه و شرایط تاریخ نزول آن، استفاده می شود که برخی از زنان بیعت کننده، خطاهایی در گذشته داشته اند که چه بسا پذیرش بیعت آنان دشوار می نموده است; ولی خداوند به پیامبر(ص) فرمان داده تا بیعت ایشان را بپذیرد و برای آنان طلب آمرزش کند.
20 - تأثیر استغفار پیامبر(ص) برای امت، در برخورداری آنان از غفران الهی
و استغفر لهنّ اللّه إنّ اللّه غفور رحیم
21 - دعای شخص پیامبر(ص) برای مؤمنان، دارای ارزش و تأثیری ویژه نزد خداوند
و استغفر لهنّ اللّه
از این که پیامبر(ص)، موظف به استغفار برای امت شده است ـ نه خود آنان ـ استفاده می شود که دعای پیامبر(ص)، در پیشگاه الهی ارج و تأثیر ویژه ای دارد.
22 - واسطه قرار دادن اولیای الهی در پیشگاه خداوند، امری مجاز و مورد تأیید وحی *
و استغفر لهنّ اللّه
از این که خداوند پیامبر(ص) را موظف به استغفار برای امت کرده است، استفاده می شود که اصل وساطت اولیای الهی میان خدا و خلق، امری مجاز و پذیرفته شده در بینش الهی است.
23 - خداوند، «غفور» (بسیار آمرزنده) و «رحیم» (مهربان) است.
إنّ اللّه غفور رحیم
24 - عدم زدایش تمامی آثار گناهان کافران، به صرف روی آوردن آنان به ایمان
یـأیّها النبیّ إذا جاءک ... فبایعهنّ و استغفر لهنّ اللّه
از این که پس از پذیرش بیعت مؤمنان، باز هم خداوند از پیامبر(ص) خواسته است تا برای ایشان استغفار کند; معلوم می شود که به صرف ایمان، تمامی آثار گناهان گذشته محو نشده و نیاز به استغفار است.
25 - غفران و رحمت الهی، پشتوانه اجابت دعای پیامبر(ص) و آمرزش خواهی آن حضرت برای امت
و استغفر لهنّ اللّه إنّ اللّه غفور رحیم
26 - روی آوردن به ایمان، زمینه ساز آمرزش و رحمت الهی، حتی نسبت به گناهان بزرگ
علی أن لایشرکن... و استغفر لهنّ اللّه إنّ اللّه غفور رحیم
از صدر آیه شریفه استفاده می شود که چه بسا، برخی از روی آورندگان به ایمان، در گذشته کفرآلود خویش مرتکب گناهان بزرگی شده بودند. از ذیل آن (إنّ اللّه غفور رحیم) نیز استفاده می شود که، آنان هم مورد غفران و رحمت الهی قرار می گیرند.
27 - «عن أبی عبداللّه(ع) قال: لمّا فتح رسول اللّه مکة بایع الرجال ثمّ جاء النساء یبایعنه فأنزل اللّه عزّوجلّ «یا أیّها النبیّ إذا جائک المؤمنات یبایعنک ... فبایعهنّ»... فقالت اُمّ حکیم: ... یا رسول اللّه کیف نبایعک؟ قال: إنّی لا اُصافح النساء فدعا بقدح من ماء فأدخل یده ثمّ أخرجها فقال اُدخلن أیدیکنّ فی هـذه الماء فهی البیعة;(1)
از امام صادق(ع) روایت شده است: هنگامی که رسول خدا(ص) مکه را فتح کرد، مردان با آن حضرت بیعت کردند. سپس زنان آمدند تا بیعت کنند. خدای عزّوجلّ این آیه را نازل فرمود (یا أیّها النبیّ إذا جائک المؤمنات... فبایعهنّ) ... زنی به نام اُمّ حکیم گفت: ...ای رسول خدا! چگونه بیعت کنیم؟ حضرت فرمود: من با زنان مصافحه نمی کنم و قدحی از آب خواست و دست خود را در آب فرو برد و بیرون آورد و فرمود: دست های خود را در این آب فرو برید و همین بیعت است».
28 - «عبدللّه بن سنان قال: سألت أباعبداللّه(ع) عن قول اللّه «و لایعصینک فی معروف» قال: هو ما فرض اللّه علیهنّ من الصلاة و الزکاة و ما أمرهنّ به من خیر;(2)
عبداللّه بن سنان گوید: از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند «و لایعصینک فی معروف» سؤال کردم، حضرت فرمود: معروف آن چیزی است که خدا بر آنان واجب فرموده از قبیل نماز و زکات و همه آنچه از خوبی ها که به آنان امر کرده است».
آمرزش
زمینه آمرزش 20، 26
اخلاق
اهمیت اخلاق 12
اسلام
تاریخ صدر اسلام 3، 6، 8، 27
اسماوصفات
رحیم 23; غفور 23
اصلاح
اولویت در اصلاح 11
اطاعت
اطاعت از محمد(ص) 14; شرایط اطاعت از رهبران 16; موارد اطاعت از رهبران 15
ایمان
آثار ایمان 14، 19، 26; زمینه ایمان 2; شرایط ایمان 12
توحید
اهمیت توحید 7
توسل
توسل به اولیاءالله 22
جاهلیت
الحاق زنازاده به شوهر در جاهلیت 10; انحرافات اخلاقی زنان در جاهلیت 10; انحرافات اعتقادی زنان در جاهلیت 10; دزدی در جاهلیت 10; شرک در جاهلیت 10; فرزندکشی در جاهلیت 10
خدا
آثار رحمت خدا 25; آمرزشهای خدا 20، 25; اوامر خدا1; توصیه های خدا 18; زمینه رحمت خدا 26
دزدی
اجتناب از دزدی 8
دین
اصول دین 7
روایت 27، 28
زن
ارزش تفکر زن 4; ارزش زن 4; استغفار برای زن 18; حقوق اجتماعی زن 5; حقوق سیاسی زن 5; دعا برای زن 18
زنا
اجتناب از زنا 8
زنازاده
اجتناب از الحاق زنازاده به شوهر 9
سوءپیشینه
عفو از سوءپیشینه 19
شرک
اجتناب از شرک 6
عقیده
اهمیت تصحیح عقیده 11
عمل
اهمیت اصلاح عمل 11
فرزندکشی
اجتناب از فرزندکشی 8
کافران
آثار ایمان کافران 24; آمرزش کافران 24
گناه
آثار گناه 24; آمرزش گناهان کبیره 26; تکفیر گناه 24
مؤمنان
استغفار برای مؤمنان 20; دعا برای مؤمنان 21
محمد(ص)
آثار استغفار محمد(ص) 20; آثار بیعت با محمد(ص) 2; آثار بیعت زنان با محمد(ص) 18; آثار دعای محمد(ص) 21; اجابت استغفار محمد(ص)25; اجابت دعای محمد(ص) 25; ارزش دعای محمد(ص) 21; استغفار محمد(ص) 18; بیعت زنان با محمد(ص) 1، 27; ترک مخالفت با محمد(ص) 13; تکلیف محمد(ص) 1; توصیه به محمد(ص) 18; دعای محمد(ص) 18; رسالت محمد(ص) 12; شرایط بیعت با محمد(ص) 19; فضایل محمد(ص) 21; مسؤولیت محمد(ص) 19; مفاد بیعت زنان با محمد(ص) 6، 8، 9، 13; ملاقات محمد(ص) با زنان 3; منشأ عمل محمد(ص) 17
معروف
مراد از معروف 28
وحی
نقش وحی 17
پی نوشت ها :
1. کافی، ج 5، ص 527، ح 5; نورالثقلین، ج 5، ص 307، ح 28.
2. تفسیرقمی، ج 2، ص 364; نورالثقلین، ج 5، ص 308، ح 033
تصاویر ضمیمه
