تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الممتحنه – آیه 1 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیَاء تُلْقُونَ إِلَیْهِم بالْمَوَدَّةِ وَقَدْ کَفَرُوا بمَا جَاءکُم مِّنَ الْحَقِّ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِیَّاکُمْ أَن تُؤْمِنُوا باللَّهِ رَبِّکُمْ إِن کُنتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِی سَبیلِی وَابْتِغَاء مَرْضَاتِی تُسرُّونَ إِلَیْهِم بالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بمَا أَخْفَیْتُمْ وَمَا أَعْلَنتُمْ وَمَن یَفْعَلْهُ مِنکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبیلِ

ای کسانی که ایمان آورده اید! دشمنان من و دشمنان خودتان را دوست نگیرید; شما با آنان طرح مودّت می افکنید در حالی که آنها به آن حقّ که برای شما آمده است کفر ورزیده اند; پیامبر و شما را به خاطر این که به خدا، پروردگارتان ایمان آورده اید [از مکّه] بیرون می کنند; اگر برای جهاد در راه من و طلب خشنودی ام بیرون آمده اید [چنین نکنید]; شما در نهان پیام مودّت به سوی آنان می فرستید، در حالی که من به آنچه پنهان می سازید و آنچه آشکار می کنید داناترم; و هر کس از شما چنین کند حتماً راه درست را گم کرده است.

 

1 - فرمان الهی به مؤمنان، در اجتناب از دوستی با دشمنان خدا و دشمنان جامعه اسلامی

 

یـأیّها الذین ءامنوا لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء

 

2 - اهل ایمان، در معرض خطر ایجاد ارتباط دوستانه با دشمنان خدا

 

یـأیّها الذین ءامنوا لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء

نهی معمولاً در جایی صورت می گیرد که زمینه ابتلا و ارتکاب به عملی وجود دارد; به ویژه که شأن نزول خبر از چنین مشکلی می دهد.

 

3 - کافران، با همان انگیزه و ملاکی که به دشمنی با خدا برخاسته اند، دشمن مؤمنان و جامعه اسلامی نیز خواهند بود.

 

عدوّی و عدوّکم

تکرار «عدوّ» و تقدم «عدوّی» بر «عدوّکم»، در حقیقت مؤمنان را متوجه این موضوع می کند که خویش را از دشمنیِ دشمنان خداایمن نپندارند; زیرا آنان با همان انگیزه و ملاک که دشمن خدایند، دشمن مؤمنان نیز هستند.

 

4 - ایمان به خدا، ناسازگار با مهرورزی و اعتماد دوستانه به کافران و خداستیزان

 

یـأیّها الذین ءامنوا لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء تلقون إلیهم بالمودّة

وصف «ایمان» مشعر به علیت است.

 

5 - ممنوعیت پیوند دوستانه اهل ایمان، با کافران و منکران دین و پیامبر

 

تلقون إلیهم بالمودّة و قد کفروا بما جاءکم من الحقّ

 

6 - کافران به وحی و رسالت پیامبراکرم(ص)، دشمنان خدا و امت اسلامی اند.

 

عدوّی و عدوّکم ... و قد کفروا بما جاءکم من الحقّ

 

7 - کفر به حق و اصالت وحی، دلیل عدم شایستگی کافران برای دوستی

 

تلقون إلیهم بالمودّة و قد کفروا بما جاءکم من الحقّ

عبارت «و قد کفروا...» در حقیقت بیانگر علت نهی (لاتتّخذوا عدوّی) است.

 

8 - نهی خداوند از دوستی اهل ایمان با کافران که باعث خروج ناخواسته پیامبر(ص) و مؤمنان از سرزمینشان (مکه) شده بودند.

 

لاتتّخذوا ... یخرجون الرسول و إیّاکم أن تؤمنوا باللّه

 

9 - ممنوعیت دوستی و ارتباط با کافران، منوط به وجود درگیری و عداوت میان ایشان و مسلمانان *

 

لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء ... یخرجون الرسول و إیّاکم

برداشت بالا، بدان احتمال است که تعبیر «قد کفروا ... یخرجون الرسول...» ـ که فلسفه نهی در «لاتتّخذوا عدوّی» را بیان می کند ـ در عین حال قلمرو نهی را نیز مشخص سازد.

 

10 - ایمان مسلمانان به ربوبیت خدای یگانه، علت اصلی اخراج ایشان از مکه به وسیله مشرکان *

 

یخرجون الرسول و إیّاکم أن تؤمنوا باللّه ربّکم

 

11 - بی توجهی به عمق عداوت کافران با اسلام و مسلمانان، زمینه ساز برقراری روابط دوستانه با آنان

 

لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء ... یخرجون ... أن تؤمنوا باللّه ربّکم

بیان ابعاد مختلف عداوت کافران با مسلمانان، به عنوان دلیل ممنوعیت ارتباط دوستانه با آنان، بیانگر مطلب بالا است.

 

12 - هجرت از مکه به مدینه برای جلب رضای الهی، ناسازگار با مودت نسبت به مشرکان مکه

 

لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء ... إن کنتم خرجتم جهادًا

آیه شریفه در مرحله نخست، نظر به موضوعی دارد که در صدراسلام رخ داده است. مخاطب اولیه آیه مهاجری به نام حاطب بن ابی بلتعه است که برای خدا هجرت کرده; ولی گام در مسیر دوستی با مشرکان نهاده بود (غافل از این که آن هجرت و این حرکت با هم سازگار نیستند).

 

13 - اقدام حاطب ابن ابی بلتعه به ارتباط مخفیانه با مشرکان، در آستانه آمادگی مسلمانان برای فتح مکه

 

لاتتّخذوا ... إن کنتم خرجتم جهـدًا فی سبیلی

با توجه به شأن نزول آیه، عبارت «إن کنتم خرجتم...» نظر به آمادگی مسلمانان برای فتح مکه دارد.

 

14 - حرکت مسلمانان برای فتح مکه، حرکتی جهادی و در راستای خشنودی خداوند

 

إن کنتم خرجتم جهـدًا فی سبیلی و ابتغاء مرضاتی

از این که پس از برشمردن ستم مشرکان نسبت به مسلمانان، تعبیر «جهاداً فی سبیلی...» آمده، می توان نتیجه گرفت که آیه شریفه، انگیزه فتح مکه را مشخص ساخته است.

 

15 - حرکت جهادگرانه در راه خدا و رضای او، ناسازگار با دوستی نسبت به دشمنان او

 

لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم أولیاء ... إن کنتم خرجتم جهـدًا فی سبیلی و ابتغاء مرضاتی

هر چند آیه در مورد خاصی نازل شده; ولی پیام کلی آن برای امت اسلامی باقی است.

 

16 - ارزش هجرت و جهاد، به انجام گرفتن آن در راه خدا و برای خشنودی او است.

 

إن کنتم خرجتم جهـدًا فی سبیلی و ابتغاء مرضاتی

تعبیر «خرجتم»، چنانچه بیانگر هجرت مسلمانان از مکه به مدینه باشد، عنوان «جهاد» نیز بر آن انطباق می یابد.

 

17 - اقدام برخی از مهاجران، به برقراری رابطه سرّی و دوستانه با مشرکان مکه

 

تسرّون إلیهم بالمودّة

با توجه به شأن نزول آیه شریفه، مطلب بالا استفاده می شود.

 

18 - خداوند، آگاه به اعمال پنهانی و آشکار آدمیان

 

و أنا أعلم بما أخفیتم و ما أعلنتم

 

19 - توجه به آگاهی خدا از آشکار و نهان، بازدارنده مؤمنان از ارتباط سرّی با کافران

 

تسرّون ... و أنا أعلم بما أخفیتم

 

20 - داشتن روابط سرّی و دوستانه با دشمنان دین، رفتن به بیراهه و حرکتی بی فرجام است.

 

و من یفعله منکم فقد ضلّ سواء السبیل

 

21 - پندار تأمین بعضی منافع از طریق روابط سرّی با دشمنان دین، پنداری باطل و بی فرجام*

 

و من یفعله منکم فقد ضلّ سواء السبیل

برداشت یاد شده با توجه به شأن نزول آیه شریفه است; یعنی، برقراری ارتباط برخی از مسلمانان با دشمن، به انگیزه حفظ منافع; نه خیانت به مسلمانان.

اسلام

تاریخ صدر اسلام 13، 17

ایمان

آثار ایمان به خدا 4; ایمان به توحید ربوبی 10

بینش

بینش باطل 21

جهاد

آثار جهاد 15; ملاک ارزش جهاد 16

حاطب ابن ابی بلتعه

حاطب ابن ابی بلتعه و مشرکان مکه 13

حق

آثار تکذیب حق 7

خدا

اجتناب از دوستی با دشمنان خدا 1; انگیزه دشمنی با خدا 3; اوامر خدا 1; اهمیت رضایت خدا 12، 14، 16; دشمنان خدا 6; دوستی با دشمنان خدا 2; رضایت خدا15; علم خدا به اعمال 18; علم غیب خدا 18; موانع دوستی با دشمنان خدا 4، 15; نواهی خدا 8; وسعت علم خدا 18

دین

آثار رابطه با دشمنان دین 21; دوستی با دشمنان دین20; ممنوعیت دوستی با مکذبان دین 5

ذکر

آثار ذکر علم خدا 19; ذکر علم غیب خدا 19

سبیل الله

نقش سبیل الله 16

غفلت

آثار غفلت 11; غفلت از دشمنان اسلام 11; غفلت از دشمنان مسلمانان 11; غفلت از دشمنی کافران 11

کافران

آثار دشمنی کافران 9; انگیزه کافران 3; دلایل بی لیاقتی کافران 7; دلایل رد دوستی با کافران 7; زمینه دوستی با کافران 11; ممنوعیت دوستی با کافران 5، 9; موانع رابطه با کافران 19; نهی از دوستی با کافران 8

گمراهی

موارد گمراهی 20

مؤمنان

تکلیف مؤمنان 1، 5، 8; زمینه لغزش مؤمنان 2

محمد(ص)

دشمنی مکذبان محمد(ص) 6; عوامل هجرت محمد(ص) 8; ممنوعیت دوستی با مکذبان محمد(ص) 5

مسلمانان

آثار ایمان مسلمانان صدراسلام 10; آثار دشمنی با مسلمانان 9; اجتناب از دوستی با دشمنان مسلمانان 1; انگیزه دشمنی با مسلمانان 3; جهاد مسلمانان صدراسلام 14; دشمنان مسلمانان 6; عوامل اخراج مسلمانان صدراسلام 10; عوامل هجرت مسلمانان 8; فلسفه هجرت مسلمانان صدراسلام 12

مشرکان مکه

دوستی با مشرکان مکه 17; موانع دوستی با مشرکان مکه 12

مکه

فلسفه فتح مکه 14; قصه فتح مکه 13; هجرت از مکه 8، 14

مهاجران

دوستی مهاجران صدراسلام 17

وحی

آثار تکذیب وحی 7; دشمنی مکذبان وحی 6

هجرت

ملاک ارزش هجرت 16