تفسیر آیات قرآن کریم- سوره المجادله – آیه 11 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجَالِس فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ وَإِذَا قِیلَ انشُزُوا فَانشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بمَا تَعْمَلُونَ خَبیرٌ

ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که به شما گفته شود: در مجالس جا گشاده کنید; گشاده کنید تا خدا به شما گشایش دهد، و هنگامی که گفته شود: برخیزید; برخیزید، تا خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده، و کسانی را که از دانش برخوردار شده اند به درجاتی بالا ببرد و خدا به آنچه می کنید آگاه است.

 

1 - باز کردن جا برای دیگران در مجالس، از آداب نیکوی معاشرت و روابط اجتماعی است.

 

یـأیّها الذین ءامنوا إذا قیل لکم تفسّحوا فی المجـلس فافسحوا

 

2 - خداوند به مؤمنان توصیه کرده که «هرگاه از آنان خواسته شود در مجالس جا را برای واردین بازکنند»، جا بازنموده و از آن دریغ نکنند.

 

إذا قیل لکم تفسّحوا فی المجـلس فافسحوا

 

3 - عمل به توصیه های الهی، دارای پاداش متناسب در پیشگاه خداوند

 

فافسحوا یفسح اللّه لکم

 

4 - پاداش مؤمنان عمل کننده به توصیه الهی (توصیه به جا باز کردن برای دیگران در مجالس)، حل مشکلات و گشایش در امور زندگی آنان از سوی خداوند است.

 

فافسحوا یفسح اللّه لکم

در صورتی که مراد از «یفسح اللّه»، پاداش دنیوی باشد برداشت بالا استفاده می شود.

 

5 - خداوند، در قبال عمل کردن مؤمنان به توصیه او (جا باز کردن برای دیگران در مجالس) جایگاه اخروی آنان را وسیع خواهد کرد.

 

فافسحوا یفسح اللّه لکم

برداشت یاد شده بدان احتمال است که «یفسح اللّه لکم» ناظر به پاداش اخروی باشد.

 

6 - برخاستن از مجالس و جای خویش را به دیگران دادن، از آداب نیکو در معاشرت و روابط اجتماعی

 

و إذا قیل انشزوا فانشزوا

 

7 - توصیه الهی به مؤمنان این است که هرگاه در مجالس بر اثر کثرت ازدحام، از آنان خواسته شود «از جای خویش برخیزند»، برخیزند (از دادن جای خود به تازه واردین دریغ نکنند).

 

و إذا قیل انشزوا فانشزوا

 

8 - برخاستن از جای خود و قرار دادن آن در اختیار دیگران، دارای پاداشی متناسب در پیشگاه خداوند

 

و إذا قیل انشزوا فانشزوا یرفع اللّه الذین ءامنوا منکم

برداشت یاد شده بدان سبب است که خداوند، برخاستن از جای خود را مایه بالا رفتن درجه و منزلت فرد قرار داده است.

 

9 - برخاستن از جای خویش و قرار دادن آن در اختیار دیگر مؤمنان، مایه بالا رفتن درجات انسان و تقرب و نزدیکی او به خداوند است.

 

فانشزوا یرفع اللّه الذین ءامنوا منکم ... درجـت

برخی از مفسران «ارتقاع درجات» را کنایه از تقرب به خداوند دانسته اند. برداشت یاد شده بر پایه این احتمال است.

 

10 - خداوند، درجات اخروی مؤمنان، به خصوص اهل علم را، که در مجالس ـ در صورت ازدحام جمعیت ـ از جای خود برمی خیزند و آن را در اختیار دیگران قرار می دهند، بالا خواهد برد.

 

فانشزوا یرفع اللّه الذین ءامنوا منکم و الذین أُوتوا العلم درجـت

 

11 - برخاستن از جای خویش در مجالس و قرار دادن آن در اختیار دیگران، برای دانشمندان و فرهیختگان بسی زیبنده تر از دیگران است.

 

فانشزوا یرفع اللّه الذین ءامنوا منکم و الذین أُوتوا العلم درجـت

با این که تعبیر «الذین آمنوا» شامل عالمان نیز می شود، اختصاص به ذکر عالمان گویای این حقیقت است که رعایت آداب معاشرت، از هر مؤمنی پسندیده است و از عالمان مؤمن پسندیده تر است.

 

12 - مؤمنان دانشمند و فرهیخته، بسی ارزشمندتر از دیگران در پیشگاه خداوند

 

یرفع اللّه الذین ءامنوا منکم و الذین أُوتوا العلم درجـت

چنان که گفته شد، تعبیر «الذین آمنوا» دربرگیرنده اهل علم نیز هست. بنابراین اختصاص به ذکر یافتن آنان، حاکی از این است که مؤمنان اهل علم، با مؤمنان فاقد علم در پیشگاه خداوند برابر نیستند و دانشمندان، از جایگاهی برتر برخوردارند.

 

13 - علوم و معارف دینی، حقیقتی آسمانی داشته و از ناحیه خداوند به اهلش عطا می شود.

 

و الذین أُوتوا العلم

به کار رفتن تعبیر «اُتوا العلم» به جای مثلاً «أهل العلم» یا «العلماء» و...، بیانگر مطلب یاد شده است.

 

14 - دانش و معرفت دینی، از ملاک های فضیلت و برتری

 

یرفع اللّه الذین ... و الذین أُوتوا العلم درجـت

 

15 - خداوند، به تمامی اعمال بندگانش آگاهی کامل دارد.

 

و اللّه بما تعملون خبیر

ارزشها

ملاک ارزشها 14

پاداش

تناسب پاداش با عمل 3، 8

تقرب

زمینه تقرب 9

خدا

پاداش عمل به توصیه های خدا 4، 5; توصیه های خدا2، 7; زمینه پاداشهای خدا 3; عطایای خدا 13; علم خدا به اعمال 15; علم غیب خدا 15; عمل به توصیه های خدا 3

علما

مقامات اخروی علما 10

علوم دینی

ارزش علوم دینی 14; حقیقت علوم دینی 13; منشأ علوم دینی 13

عمل

عمل پسندیده 6، 11

مؤمنان

پاداش اخروی مؤمنان 5; پاداش مؤمنان 4; توصیه به مؤمنان 2، 7; رفع مشکلات مؤمنان 4; فضایل مؤمنان عالم 12; مقامات اخروی مؤمنان 10

مجلس

آثار اسکان به واردین به مجلس 9; آداب مجلس 1، 6، 8، 10، 11; اسکان به واردین به مجلس 1، 2، 6; اهمیت آداب مجلس2، 7، 9; اهمیت اسکان به واردین به مجلس 7; پاداش اسکان به واردین به مجلس 4، 5 ، 8 ، 10

معارف دینی

ارزش معارف دینی 14

معاشرت

آداب معاشرت 1، 6، 11; اهمیت آداب معاشرت 9