تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الفتح- آیه20 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَکُمْ هَذهِ وَکَفَّ أَیْدیَ النَّاس عَنکُمْ وَلِتَکُونَ آیَةً لِّلْمُؤْمِنِینَ وَیَهْدیَکُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِیمًا
خداوند غنیمت های بسیاری را به شما وعده داده است که آنها را خواهید گرفت پس این [غنایم خیبر] را زودتر به شما داد و دست آن مردم را از تعرّض به شما بازداشت [تا آسیبی به شما نرسد] و تا نشانه ای برای مؤمنان باشد [که بدانند وعده خدا حقّ است] و تا شما را به راهی راست هدایت کند.
1 - بشارت خدا به مسلمانان حاضر در حدیبیه، مبنی بر برخورداری آنان از غنایم فراوان در آینده
وعدکم اللّه مغانم کثیرة تأخذونها
2 - ایجاد انگیزه و روحیه در مؤمنان، برای تحمل مشکلات، با تشویق های مادی
وعدکم اللّه مغانم کثیرة تأخذونها
3 - امور مادی و معنوی، در خدمت یکدیگر و آمیخته به هم، در بینش دینی *
وعدکم اللّه مغانم کثیرة تأخذونها
خداوند، از یک سو مؤمنان حاضر در حدیبیه را به جهت پایداری بر دین و بیعت با پیامبر(ص) مورد تحسین قرار داده و وعده «جنّات تجری...» داده است و از سوی دیگر برای تشویق آنان و امیدبخشی به رفع کمبودهای مادی، نوید «مغانم کثیرة» را به ایشان داده است. این نکته، پیوستگی میان حیات معنوی و مادی را می رساند.
4 - غنایم خیبر، نزدیک ترین بخش از غنایم موعود الهی به مؤمنان، پس از حدیبیه
وعدکم اللّه ... فعجّل لکم هـذه
آیه شریفه پس از صلح حدیبیه نازل شده و «هـذه» اشاره به غنایم خیبر دارد.
5 - خداوند، مؤمنان را به فتوحات و غنایمی علاوه بر فتح خیبر و غنایم آن، نوید داد.
وعدکم اللّه مغانم کثیرة تأخذونها فعجّل لکم هـذه
در صورتی که «هـذه» به فتح خیبر اشاره داشته باشد; واژه «عجّل» می رساند که فتح خیبر، پیش درآمد فتح های دیگر و غنایم فزون تری است.
6 - شرایط مادی مسلمانان در مقطع زمانی صلح حدیبیه، همراه با تنگنا و نیازمند تقویت*
وعدکم اللّه مغانم کثیرة تأخذونها فعجّل لکم هـذه
از این که خداوند وعده غنیمت داده و بر مؤمنان به خاطر دستیابی نزدیکشان به بخشی از آن غنایم، امتنان کرده است; می توان استفاده کرد که این غنایم، نقش مؤثری در حیات مادی مسلمانان داشته است.
7 - امتنان الهی بر مؤمنان، با رساندن ایشان به غنایم خیبر و کوتاه ساختن دست دشمنان از آنان
فعجّل لکم هـذه و کفّ أیدی الناس عنکم
8 - اراده و اقتدار خداوند، حاکم بر اراده و اقتدار انسان ها
و کفّ أیدی الناس عنکم
تعبیر «کفّ...»، می رساند که اراده الهی، فائق بر قدرت و اراده مردم است.
9 - فتح خیبر، نقطه عطفی در اقتدار اقتصادی، سیاسی مسلمانان و بازماندن دشمنان از توطئه علیه ایشان
فعجّل لکم هـذه و کفّ أیدی الناس عنکم
«هـذه» اشاره به فتح و غنایم خیبر دارد و «کفّ...» مترتب بر آن می باشد; به تعبیر دیگر تقدم و تأخر در لفظ، دال بر تقدم و تأخر در معنا باشد.
10 - نقش اساسی قدرت اقتصادی، در امنیت و اقتدار سیاسی ملت ها*
فعجّل لکم هـذه و کفّ أیدی الناس عنکم
در صورتی که «کفّ...» مترتّب بر فتح خیبر و غنایم آن (عجّل لکم هـذه) باشد و نتیجه آن شمرده شود; از آیه شریفه استفاده می شود که خداوند، برای امنیت بخشیدن به امت اسلامی در شرایط بحرانی، این مهم را از طریق تقویت بنیه اقتصادی ایشان، تأمین کرده است.
11 - صلح حدیبیه، پیش درآمد پیروزی ها و غنایمی گسترده برای امت اسلامی
وعدکم اللّه ... فعجّل لکم هـذه
برداشت یاد شده مبتنی بر این است که «هـذه» اشاره به صلح حدیبیه داشته باشد; یعنی، خداوند غنایم زیادی را برای مؤمنان در نظر گرفته; اما قبل از آن صلح حدیبیه را پیش درآمد آن غنایم قرار داده است.
12 - نقش بارز صلح حدیبیه، در کوتاه شدن دست دشمنان از ضربه زدن به مسلمانان
فعجّل لکم هـذه و کفّ أیدی الناس عنکم
ممکن است «هـذه» اشاره به صلح حدیبیه داشته باشد و «کفّ...» مترتب بر آن بوده و نتیجه آن به شمار آید.
13 - تحقق نوید الهی به فتح خیبر، معجزه ای هدایتگر برای مؤمنان
فعجّل لکم هـذه ... و لتکون ءایة للمؤمنین
14 - نمایاندن معجزه به مؤمنان، از جمله اهداف الهی در پیشگویی و اخبار از حقایق آینده
وعدکم اللّه ... و لتکون ءایة للمؤمنین
اسم «لتکون...» وعده های الهی و پیشگویی او است که از «وعدکم اللّه» استفاده می شود; یعنی، خداوند از گفتن این اخبار غیبی و این وعده ها، اهداف گوناگونی را دنبال می کند که یکی از آنها معجزه نمایی است.
15 - مؤمنان و دارندگان روحیه حق پذیری و ایمان، بهره مند از آیات و نشانه های الهی
و لتکون ءایة للمؤمنین
لام در «للمؤمنین» برای انتفاع است.
16 - تحقق پیشگویی اعجازآمیز خداوند، از پیروزی های آینده مؤمنان، زمینه ساز هدایت ایشان به صراط مستقیم
وعدکم ... و لتکون ءایة للمؤمنین و یهدیکم صرطًا مستقیمًا
«آیة» به معنای معجزه است; زیرا در پیشگویی قطعی از آینده، اعجاز نهفته است. مقدمه قرار گرفتن این معجزه برای هدایت مؤمنان را، می توان از تقدم «آیة» بر «یهدیکم» استفاده کرد.
17 - مؤمنان، نیازمند امدادهای مادی و معنوی خداوند، برای حرکت مداوم در طریق دین و ارزش ها
لتکون ءایة للمؤمنین و یهدیکم صرطًا مستقیمًا
تعبیر «لتکون...» اخباری است که حکایت از واقعیت نیاز انسان به آیات و رهنمودهای خداوند دارد. تداوم این نیاز از «یهدیکم» ـ که به صورت فعل مضارع آمده ـ استفاده می شود.
18 - رخداد جریان حدیبیه و ثمرات آن، الگویی برای مؤمنان در جهت پیشبرد اهداف اسلام *
و لتکون ءایة للمؤمنین و یهدیکم صرطًا مستقیمًا
مراد از «صراط مستقیم» شیوه درست حرکت جهادی و تبلیغی دین است; یعنی، مسلمانان می توانند از جریان حدیبیه نتیجه بگیرند که چگونه استواری بر حمایت از رهبری و تدبیر صحیح در پذیرش صلح در شرایط نابرابری قوا، می تواند زمینه را برای پیروزی های آینده هموار سازد.
19 - نمایاندن معجزات، بخشی از برنامه الهی برای هدایت مردمان
و لتکون ءایة للمؤمنین و یهدیکم صرطًا مستقیمًا
20 - انسان در هر مرحله از زندگی، مواجه با راه های گوناگون حق و باطل و نیازمند هدایت مداوم
و یهدیکم صرطًا مستقیمًا
از این که خداوند، برای مؤمنان مسأله هدایت را مطرح کرده; معلوم می شود که اصولاً انسان ها، حتی مؤمنان، در هر مرحله از زندگی، مواجه با ابهام ها و آزمون های جدیدی می شوند که برای انتخاب راه صحیح، همواره نیازمند هدایت اند.
21 - «عن علیّ ... قال: فی قوله تعالی «وعدکم اللّه مغانم کثیرة» ... «تأخذونها»... «فعجّل لکم...» من ذلک خیبر;(1)
از علی(ع) ... روایت شده که درباره قول خدای تعالی «وعدکم اللّه مغانم کثیرة تأخذونها فعجّل لکم» فرمود: از میان غنایم فراوانی که خداوند به شما وعده داده بود خیبر را زودتر به شما داد».
آیات خدا
استفاده از آیات خدا 15
اسلام
تاریخ صدر اسلام 6
اقتصاد
آثار قدرت اقتصاد ی 10
امکانات مادی
اهمیت امکانات مادی 3
امکانات معنوی
اهمیت امکانات معنوی 3
امنیت
عوامل امنیت اجتماعی 10
انسان
منشأ اراده انسان 8; منشأ قدرت انسان ها 8; نیازهای انسان 20
انگیزش
عوامل انگیزش 2
بشارت
بشارت پیروزی 5; بشارت پیروزی غزوه خیبر 13; بشارت غنیمت 4، 5; بشارت غنیمت زیاد 1
حق
فضایل حق پذیران 15
خدا
افعال خدا 19; امتنان خدا 7; بشارتهای خدا 1، 5، 13; تشویقهای خدا 2; حاکمیت قدرت خدا 8; وعده های خدا 4، 21; هدایتهای خدا 19
دشمنان
شکست دشمنان 7; عوامل شکست دشمنان 12; موانع توطئه دشمنان 9
دین
نظام تعالیم دین 3
روایت 21
سختی
زمینه تحمل سختی 2
سیاست
عوامل قدرت سیاسی 10
صراط مستقیم
زمینه سلوک صراط مستقیم 17; زمینه هدایت به صراط مستقیم 16
صلح حدیبیه
آثار صلح حدیبیه 4، 11، 12، 18; عبرت از صلح حدیبیه 18
عبرت
عوامل عبرت 18
غزوه خیبر
آثار پیروزی در غزوه خیبر 9; پیروزی غزوه خیبر 5; غنایم غزوه خیبر 4، 5، 7، 21; قصه غزوه خیبر 7، 9; معجزه پیروزی در غزوه خیبر 13
غنیمت
زمینه ازدیاد غنیمت 11
قرآن
پیشگوییهای قرآن 1، 16; فلسفه پیشگوییهای قرآن 14; وجوه اعجاز قرآن 14
مؤمنان
ارائه معجزه به مؤمنان 14; بشارت به مؤمنان 5، 13; پیشگویی پیروزی مؤمنان 16; تشویق مؤمنان 2; عبرت مؤمنان18; فضایل مؤمنان 15; منت بر مؤمنان 7; نیازهای مؤمنان 17; وعده به مؤمنان 4; هدایت مؤمنان 16
محمد(ص)
بشارت به بیعت کنندگان با محمد(ص) 1
مسلمانان
زمینه پیروزی مسلمانان 11; عوامل قدرت مسلمانان 12; مشکلات اقتصادی مسلمانان صدراسلام 6; موانع توطئه علیه مسلمانان 9; موانع زیان به مسلمانان 12; موجبات قدرت اقتصادی مسلمانان 9; موجبات قدرت سیاسی مسلمانان 9
معجزه
نقش معجزه 19
نیازها
نیاز به امدادهای خدا 17; نیاز به هدایت 20
هدایت
عوامل هدایت 19
پی نوشت ها:
1. الدرّالمنثور، ج 7، ص 526.
تصاویر ضمیمه
