تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الفتح- آیه29 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذینَ مَعَهُ أَشدَّاء عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُود ذَلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا
محمّد رسول خدا است و آنان که با اویند بر کافران سختگیراند و در میان خودشان مهربان. آنان را می بینی که در رکوع و سجده اند در حالی که فضل و رضای خدا را طلب می کنند، علامت آنان از اثر سجده در چهره هایشان [پیدا] است; این است توصیف آنان در تورات، و توصیفشان در انجیل مانند کِشته ای است که جوانه های جنبی خود را از بُنِ ریشه برآورده و آن را تقویت کرده است تا محکم شده و بر ساقه های خود ایستاده اند [به گونه ای] که برزگران را به وجد می آورد [خداوند مؤمنان را این گونه نیرومند کرده است] تا سرانجام کافران را بهوسیله آنان به غیظ آورد. خدا کسانی از آنان را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده آمرزش و اجری بزرگ داده است.
1- محمد(ص)، رسول خدا و پیامدار از جانب او
محمّد رسول اللّه
2- انعطاف ناپذیری در برابر جبهه کفر و مهربانی با مؤمنان، ویژگی مهم همگامان و اصحاب پیامبراسلام(ص)
و الذین معه أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم
3- خداوند، خواهان صلابت و استحکام جامعه اسلامی در قبال کافران و جامعه کفر
و الذین معه أشدّاء علی الکفّار
لحن آیه شریفه بیان ارزش های واقعی مؤمنان و همگامان پیامبر(ص) است و در حقیقت اخباری است که انشای مؤکد را می رساند.
4- هر گونه سازش با خط کفر، بیگانه با خط و راه پیامبراسلام(ص)
محمّد ... و الذین معه أشدّاء علی الکفّار
با استفاده از مفهوم آیه، برداشت بالا به دست می آید.
5- خداوند، خواهان استحکام پایه های مودّت و عواطف انسانی، در میان امت اسلام
و الذین معه ... رحماء بینهم
لحن آیه شریفه بیان ارزش های واقعی مؤمنان و همگامان پیامبر(ص) است و در حقیقت اخباری است که انشای مؤکد را می رساند.
6- محمد(ص)، دارای رسالت جهانی و پیروز بر همه مکاتب و ادیان
لیظهره علی الدین کلّه ... محمّد رسول اللّه
از این که خداوند، پس از وعده به غلبه اسلام بر تمامی ادیان نام شخص پیامبر(ص) را مطرح ساخته است; مطلب بالا استفاده می شود.
7- وصول قوانین و پیام های الهی به خلق، از طریق وسایط برگزیده او
أرسل رسوله بالهدی و دین الحقّ ... محمّد رسول اللّه
8- شدّت و قاطعیت یاوران پیامبر(ص) در برابر کافران
محمّد ... و الذین معه أشدّاء علی الکفّار
9- شدّت با دشمنان دین و عطوفت با خداجویان، از برجسته ترین مبانی رسالت پیامبر اسلام(ص)
محمّد رسول اللّه و الذین معه أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم
پیامبر(ص) در آیه با وصف رسالت معرفی گردیده و در واقع روی وصف رسالت، تکیه شده است و بر این وصف دو خصلت مهم «أشدّاء علی الکفّار» و «رحماء بینهم» مترتب گشته است.
10- مؤمنان راستین، دارای مهر به یکدیگر، در عین انعطاف ناپذیری در برابر کافران
و الذین معه أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم
11- عواطف و احساسات مؤمنان راستین، مبتنی بر ملاک و تحت کنترل ایشان
أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم
از آیه شریفه، استفاده می شود که مؤمن تک بعدی و بی ملاک نیست; بلکه در هر جا، مناسب آن رفتار می کند: در مقابل کافران به شدت و در مقابل مؤمنان با رحمت برخورد می کند.
12- حفظ صلابت و استحکام در برابر کافران، نیازمند حاکمیت روح رحمت و مودّت میان مؤمنان
أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم
میان «أشدّاء علی الکفّار» و «رحماء بینهم»، نوعی تعامل و تأثیر متقابل وجود دارد; یعنی، سستی در هر زمینه، موجب خدشه دار شدن موقعیت مؤمنان در زمینه دیگر می شود.
13ـ انعطاف پذیری در برابر کافران و منکران دین، سست کننده بنیان رحمت و مودّت میان مؤمنان
أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم
این برداشت، وجه دیگر برداشت قبل است.
14- روحیه نیایش و حالت رکوع و سجود، متجلی و مشهود در زندگی مؤمنان واقعی
تریهم رکّعًا سجّدًا
15- خداوند، خواهان بروز و ظهور نماز و نیایش مؤمنان، در گستره جامعه *
تریهم رکّعًا سجّدًا
واژه «تراهم» می رساند که رکوع، سجود و نیایش مؤمنان، به گونه مخفی صورت نمی گیرد; بلکه آن چنان است که اگر شخصی به جامعه اسلامی نگاه کند، به آسانی روحیه نیایش و نمازگزاری را در آنان مشاهده می کند. از سوی دیگر لحن آیه شریفه، تمجید از چنین روش و منش است.
16- رکوع و سجود (نماز)، عالی ترین جلوه نیایش و عبودیت خلق در برابر خدا
تریهم رکّعًا سجّدًا
از این که رکوع و سجود به عنوان ارکان نماز، از میان همه عبادات، اختصاص به ذکر یافته است; ویژگی و اهمیّت آن استفاده می شود.
17- دین الهی، ناظر بر همه شؤون زندگی و دربردارنده پیام های اجتماعی، سیاسی و معنوی
أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم تریهم رکّعًا سجّدًا
تعبیر «أشدّاء...» ترسیمگر خط سیاسی، «رحماء بینهم» بیانگر اخلاق اجتماعی و «تراهم رکعّاً...» بیانگر روح معنوی جامعه اسلامی است.
18- پیروان راستین پیامبر(ص)، همواره در تلاش برای جلب رحمت و خشنودی خداوند
و الذین معه ... یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا
19- نقش اساسی رکوع و سجود (نماز)، در جلب فضل و خشنودی خداوند
تریهم رکّعًا سجّدًا یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا
«یبتغون...» مترتب بر «رکعّاً سجداً» است; یعنی، مؤمنان با رکوع و سجود خویش، جویای فضل و خشنودی خدایند.
20- صلابت در برابر کافران، مهرورزی با مؤمنان و استمرار بر عبادت، زمینه برخورداری جامعه اسلامی از فضل و رضای الهی
أشدّاء ... رحماء ... رکّعًا سجّدًا یبتغون
می توان گفت: «یبتغون...» نتیجه و حاصل سه برنامه مؤمنان (1ـ أشدّاء، 2ـ رحماء، 3ـ رکعّاً سجّداً) است.
21- دستیابی به فضل و خشنودی خداوند، نیازمند تلاش و عمل
أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم تریهم رکّعًا سجّدًا یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا
در واژه «إبتغاء»، تلاش و کوشش نهفته است.
22- منافات نداشتن عبادت خالصانه، با تمنای نعمت از درگاه خداوند
تریهم رکّعًا سجّدًا یبتغون فضلاً من اللّه
تعبیر «رکعّاً سجّداً»، اشاره به عبادت و خضوع مؤمنان و تعبیر «یبتغون فضلاً» بیانگر تمنای نعمت ها از درگاه الهی است.
23- روح دیانت و معنویت، سازگار با کار و تلاش برای دستیابی به زندگی بهتر و برتر
یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا
«فضلاً» اشاره به امکانات مادی و «رضواناً» ناظر به امور معنوی است.
24- نعمت های الهی بر بندگان، ناشی از فضل و بخشش او است; نه استحقاق و طلب مندی آنان.
یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا
تعبیر «فضلاً» می تواند شامل تمامی درخواست ها و تمایلات مؤمنان باشد. در این صورت هر نعمتی «فضل» الهی است; نه اجر براساس استحقاق.
25- آثار سجده و عبادت، آشکار در چهره یاران پیامبر(ص)
سیماهم فی وجوههم من أثر السجود
26- آثار روح عبودیت و اعمال ارزشی، آشکار در سیمای اهل ایمان
سیماهم فی وجوههم من أثر السجود
سجده، مظهر روحیه بندگی و نیایش انسان به درگاه الهی است و این روحیه در پرتو مظاهر آن، در اندام ظاهری انسان (چهره) تأثیر می گذارد.
27- سجده، مظهر بندگی و خضوع به درگاه خداوند
سیماهم فی وجوههم من أثر السجود
از میان همه عبادات و مظاهر عبادی، «سجده» اختصاص به ذکر یافته است.
28- اصحاب پیامبر(ص)، اهل نماز و سجده های بسیار
و الذین معه ... سیماهم فی وجوههم من أثر السجود
29- بیان اوصاف پیامبر(ص) و یاران آن حضرت، در تورات و انجیل
ذلک مثلهم فی التوریة و مثلهم فی الإنجیل کزرع
30- آشنایی دیرین یهودیان و مسیحیان، با اوصاف و ویژگی های پیامبراسلام و اصحاب آن حضرت
ذلک مثلهم فی التوریة و مثلهم فی الإنجیل کزرع
31- تورات و انجیل، دو کتاب مهم آسمانی و مطرح در عصر نزول قرآن
ذلک مثلهم فی التوریة و مثلهم فی الإنجیل کزرع
32- بیان متنوع تورات و انجیل، در معرفی ویژگی های پیامبراسلام و اصحاب آن حضرت*
ذلک مثلهم فی التوریة و مثلهم فی الإنجیل کزرع
تکرار «مثلهم»، اشاره به تنوّع دو بیان دارد. به تعبیر دیگر «مثلهم فی التوراة» خبر برای «ذلک» و «کزرع...» خبر برای «مثلهم فی الإنجیل» است.
33- تشبیه پیامبراسلام و یاران آن حضرت در انجیل، به زراعتی شکوفا، پرحاصل و شگفت انگیز
و مثلهم فی الإنجیل کزرع أخرج شطـه فـازره
«کزرع...» خبر برای «مثلهم فی الإنجیل» است.
34- گسترش اسلام، دارای مراحل و دوره های طبیعی رشد و بالندگی
کزرع أخرج شطـه ... یعجب الزرّاع لیغیظ بهم الکفّار
تعبیرهای «أخرج شطئه»، «فـازره»، «فاستغلظ» و «فاستوی...» بیانگر مراحل طبیعی است.
35- سرعت گسترش اسلام، از پیدایش تا استقرار و شکوفایی آن، مایه شگفتی دین شناسان و خشم کافران
کزرع ... یعجب الزرّاع لیغیظ بهم الکفّار
36- جامعه اسلامی در عصر بعثت، جامعه ای مستحکم، مستقل و خلاّق
کزرع أخرج شطـه فـازره فاستغلظ فاستوی علی سوقه
خداوند، در مقام توصیف پیامبر(ص) و یاران آن حضرت، اوصافی را که برای آنان یاد کرده است. این اوصاف عبارت است از: «استغلظ» (استحکام)، «استوی علی سوقه» (استقلال) و «یعجب الزرّاع» (زایندگی و خلاقیت).
37- نقش اساسی پیامبر(ص)، و رهبری الهی در استحکام، استقلال و خلاقیت امت اسلامی
کزرع أخرج شطـه فـازره فاستغلظ فاستوی علی سوقه
با توجه به این که ضمیر «شطئه» و «آزره»به «زرع» بازمی گردد; استفاده می شود که در این روند بالندگی، اصلی وجود دارد و شاخه ها و فروع، در پرتو آن تغذیه شده و رشد می یابند. بدون شک در فرایند بالندگی نظام اسلامی، وجود پیامبر(ص) و رهبری الهی همان اصل به شمار آمده و نقش اساسی دارد.
38- رشد نهضت های الهی، همانند دیگر مظاهر جهان، در قلمرو سنت های حاکم بر هستی*
کزرع أخرج شطـه ... یعجب الزرّاع
تشبیه جریان ظهور و گسترش اسلام، به زراعت و مراحل رشد آن، این حقیقت را می رساند که جریان های اجتماعی نیز مانند پدیده های مادی طبیعت، در قلمرو قوانین صورت می گیرد.
39-کافران، آرزومند ضعف و وابستگی امت اسلامی و نگران از قدرت و استقلال آنان
کزرع أخرج ... لیغیظ بهم الکفّار
40- جامعه مقتدر و اصیل اسلامی، برانگیزاننده خشم کافران و نه دوستی ایشان
کزرع أخرج شطـه ... لیغیظ بهم الکفّار
از تعبیر «لیغیظ» استفاده می شود که کافران، ناگزیر در قبال رشد امت اسلامی موضع خصمانه می گیرند و انتظار دوستی از آنان بی جا و بی مورد است.
41- نوید الهی به مؤمنان صدراسلام، نسبت به پیروزی شگفت آور و روزافزون آنان
کزرع أخرج شطـه فـازره ... لیغیظ بهم الکفّار
این آیات، در طلیعه پیروزی های مسلمانان نازل شده و بشارت پیروزی های فزون تر را به مسلمانان داده است.
42- صلابت و استقلال امت اسلامی، در پرتو نفوذناپذیری در برابر کافران و انعطاف پذیری در برابر اهل ایمان و برخورداری از روح عبودیت*
أشدّاء ... رحماء ... تریهم رکّعًا سجّدًا ... کزرع أخرج شطـه
چنانچه «کزرع أخرج...» بیان دیگری از «أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم تراهم رکّعاً سجّداً» باشد; یعنی، همان کفرستیزی، رحمت بر مؤمنان و روحیه بندگی است که زمینه صلابت و استقلال جامعه اسلامی را فراهم می کند.
43- وعده الهی به بهره مندی مؤمنانِ نیک کردار، از مغفرت و پاداشی عظیم
وعد اللّه الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت منهم مغفرة و أجرًا عظیمًا
44- آمیختگی ایمان و عمل صالح، شرط برخورداری مؤمنان از مغفرت و پاداش عظیم الهی
الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت
45- از میان اصحاب پیامبر(ص)، تنها پایداران بر طریق ایمان و عمل نیک، برخوردار از مغفرت و پاداش عظیم الهی اند.
وعد اللّه الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت منهم مغفرة و أجرًا عظیمًا
در صورتی که «من» در «منهم» برای تبعیض باشد; از آیه شریفه استفاده می شود که از میان کسانی که همراه پیامبرند، تنها بخشی از آنان ـ که اهل ایمان و عمل صالح بوده و بر این وصف پایدار می باشند ـ از مغفرت و اجر الهی برخورداراند.
46- وجود برخی از افراد ناخالص، در میان همراهان پیامبر(ص)*
الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت منهم
در صورتی که «من» در «منهم» برای تبعیض باشد; احتمال می رود که قید «منهم» تعریض به کسانی باشد که منافقانه، همراه پیامبر(ص) بودند و یا در آینده منحرف خواهند شد.
47- قاطعیت با کافران و رأفت با مؤمنان و رکوع و سجود در برابر خداوند، نمودهای آشکار عمل صالح
أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم تریهم رکّعًا سجّدًا ... وعد اللّه الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت
48- همه انسان ها حتی مؤمنان، در معرض لغزش و نیازمند مغفرت الهی
وعد اللّه الذین ... مغفرة
این که خداوند، به مؤمنان دارای عمل صالح نوید مغفرت داده است; در حقیقت می نمایاند که بعضی از لغزش ها، برای همگان متوقع است و در صورت حفظ ایمان و عمل صالح، قابل جبران و بخشش است.
49- ایمان و عمل صالحِ خود انسان، ملاک اصلی رستگاری و نه صرف مصاحبت با پیامبر(ص)
و الذین معه ... وعد اللّه الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت منهم مغفرة و أجرًا عظیمًا
چنانچه ضمیر «منهم» به «الذین معه» بازگردد; از آیه شریفه استفاده می شود که همراهان و مصاحبان پیامبر(ص)، نه براساس مصاحبت; بلکه بر ملاک ایمان و عمل، از مغفرت و پاداش بهره خواهند برد.
50- «سأله [الصادق(ع)] عبداللّه بن سُنان، عن قول اللّه عزّوجلّ «سیماهم فی وجوههم من أثر السجود» قال: هو السَّهَر فی الصلاة;(1)
عبداللّه بن سنان از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ «سیماهم فی وجوههم من أثر السجود» پرسید، آن حضرت فرمود: منظور [اثر ]شب زنده داری با نماز است».
آرزو
آرزو ی ضعف مسلمانان 39; آرزو ی نعمت 22
آمرزش
شرایط آمرزش 44; مشمولان آمرزش 45; وعده آمرزش 43
ارزشها 26
استقامت
عوامل استقامت 12
اسلام
آثار گسترش اسلام 35; پیدایش اسلام 35; پیروزی اسلام 6; تاریخ صدر اسلام 36، 41، 46; مراحل گسترش اسلام 34; ویژگیهای گسترش اسلام 34
انجیل
انجیل در صدراسلام 31; اهمیت انجیل 31; تاریخ انجیل 31; تشبیهات انجیل 33
انسان
لغزش انسان ها 48; نیازهای معنوی انسان 48
ایمان
آثار استقامت در ایمان 45; آثار ایمان 44، 49
بشارت
بشارت پیروزی 41
پاداش
پاداش بزرگ 43، 44; شرایط پاداش 44; مراتب پاداش 43، 44; مشمولان پاداش 45; وعده پاداش 43
تشبیهات قرآن
تشبیه به کشتزار پرمحصول 33; تشبیه صحابه 33; تشبیه محمد(ص) 33
تلاش
آثار تلاش 21
تورات
اهمیت تورات 31; تاریخ تورات 31; تورات در صدراسلام 31
جامعه اسلامی
آثار اقتدار جامعه اسلامی 40; استقلال جامعه اسلامی 36; خلاقیت جامعه اسلامی 36; منشأ استقلال جامعه اسلامی 37; منشأ خلاقیت جامعه اسلامی 37; ویژگیهای جامعه اسلامی 36
خدا
آثار عفو خدا 24; آثار فضل خدا 24; آمرزشهای خدا 44; اهمیت جلب رضایت خدا 18; بشارتهای خدا 41; پاداشهای خدا 44; توصیه های خدا 3، 5، 15; زمینه رضایت خدا 20، 21; زمینه فضل خدا 20، 21; سنتهای خدا 38; منشأ نعمتهای خدا 24; موجبات رضایت خدا 19; موجبات فضل خدا 19; وعده های خدا 43
خضوع
نشانه های خضوع بر خدا 27
دشمنان
قاطعیت با دشمنان 9
دعا
اهمیت دعا 15
دین
بعد اجتماعی دین 17; بعد سیاسی دین 17; بعد معنوی دین 17; تبلیغ دین 7; جامعیت دین 17; هماهنگی دین با تلاش 23
دین شناسان
زمینه تعجب دین شناسان 35
رستگاری
ملاک رستگاری 49
رسولان خدا 1
نقش رسولان خدا 7 1
رکوع
آثار رکوع 16، 19; رکوع در برابر خدا 47
روایت 50
رهبران دینی
نقش رهبران دینی 37
ساجدان 28
سجده
آثار سجده 16، 19; حقیقت سجده 27; سجده در برابر خدا 47
صالحان
وعده به صالحان 43
صحابه
انعطاف ناپذیری صحابه 2; ایمان صحابه 45; سجده صحابه 25، 28; سیمای صحابه 25; صحابه در انجیل 29، 32; صحابه در تورات 29، 32; صفات صحابه 29، 32; عبودیت صحابه 25; عمل صالح صحابه 45; فضایل صحابه 25، 28; قاطعیت صحابه 8; کفرستیزی صحابه 2; مهربانی صحابه 2; نفاق در صحابه 46; نماز صحابه 28; ویژگیهای صحابه 2
عبادت
آثار اجتماعی عبادت خدا 20
عبودیت
آثار عبودیت 22; نشانه های عبودیت 16، 27
عمل
آثار عمل 21
عمل صالح
آثار استقامت در عمل صالح 45; آثار عمل صالح 44، 49; نشانه های عمل صالح 47
عواطف
اهمیت تحکیم عواطف دینی 5
کافران
آثار انعطاف پذیری در برابر کافران 13; آثار قاطعیت با کافران 20; آرزوهای کافران 39; استقامت در برابر کافران 3، 12; روش برخورد با کافران 8; زمینه غضب کافران 35، 40; سرزنش سازش با کافران 4; قاطعیت با کافران42، 47; نگرانی کافران 39
مؤمنان
آثار مهربانی با مؤمنان 20، 42; آمرزش مؤمنان 44; انعطاف ناپذیری مؤمنان 10; ایمان مؤمنان 44; پاداش مؤمنان 44; تعدیل احساسات مؤمنان 11; تلاش مؤمنان 18; توصیه مؤمنان15; تهجد مؤمنان 50; دعای مؤمنان 14; رکوع مؤمنان 14; زمینه سستی روابط عاطفی مؤمنان 13; سجده مؤمنان 14; سیمای مؤمنان 26; صفات مؤمنان 26; عبادت مؤمنان 20; عبودیت مؤمنان 26; عمل صالح مؤمنان 26، 44; فضایل مؤمنان 14، 18; مهربانی با مؤمنان 2، 9، 10، 12، 20، 47; مهربانی مؤمنان 10; نماز شب مؤمنان 50; وعده به مؤمنان 43; ویژگیهای مؤمنان 10
محمد(ص)
آثار همنشینی با محمد(ص) 49; پیروزی محمد(ص) 6; جهانشمولی رسالت محمد(ص) 6; رسالت محمد(ص) 1، 9; صفات محمد(ص) 29، 32; محمد(ص) در انجیل 29، 32; محمد(ص) در تورات 29، 32; نقش محمد(ص) 37; ویژگیهای رسالت محمد(ص) 6
مسلمانان
اهمیت استقامت مسلمانان 3; بشارت به مسلمانان صدراسلام 41; توصیه به مسلمانان 3، 5; زمینه استقلال مسلمانان 42; نگرانی از استقلال مسلمانان 39; نگرانی از قدرت مسلمانان 39
مسیحیان
مسیحیان و صفات صحابه 30; مسیحیان و صفات محمد(ص) 30
منافقان
منافقان صدر اسلام 46
مهربانی
آثار اجتماعی مهربانی 20; آثار مهربانی 12
نماز
آثار نماز 16، 19; اهمیت برپایی نماز 15
نمازگزاران 28
نهضتهای دینی
منشأ رشد نهضتهای دینی 38
نیازها
نیاز به آمرزش 48
یهود
یهود و صفات صحابه 30; یهود و صفات محمد(ص) 30
پی نوشت ها :
1. من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 299، ح 7.
تصاویر ضمیمه
