تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الفتح- آیه11 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَاب شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا یَقُولُونَ بأَلْسنَتِهِم مَّا لَیْسَ فِی قُلُوبهِمْ قُلْ فَمَن یَمْلِکُ لَکُم مِّنَ اللَّهِ شَیْئًا إِنْ أَرَادَ بکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بکُمْ نَفْعًا بَلْ کَانَ اللَّهُ بمَا تَعْمَلُونَ خَبیرًا

 

به زودی اعراب برجا مانده [از سفر عمره ]به تو خواهند گفت: اموال و خانواده هایمان ما را مشغول کرد پس برای ما آمرزش بخواه; چیزی را به زبان هایشان می گویند که در دل هایشان نیست، بگو: اگر خدا زیانی برای شما بخواهد یا نفعی برای شما بخواهد چه کسی در برابر او برای شما اختیار چیزی را دارد؟ بلکه خداوند به آنچه می کنید آگاه است.

 

1 - تخلّف برخی از اعراب بادیه نشین در سفرِ منتهی به صلح حدیبیه، از همراهی و یاری پیامبر(ص)

 

سیقول لک المخلّفون من الأعراب

با توجه به این که آیات پیشین درباره «فتح مبین» (صلح حدیبیه) بود; استفاده می شود که تخلّف این گروه از اعراب، در رابطه با همین سفر است که به صلح حدیبیه منتهی گشت.

 

2 - پیش بینی آیات وحی، از عذرخواهی و اظهار پشیمانی بادیه نشینانی که از همراهی پیامبر(ص) تخلف کرده بودند.

 

سیقول لک المخلّفون من الأعراب

 

3 - لزوم هشیاری رهبری و جامعه اسلامی، در برابر عناصر ظاهر فریب و دوچهره

 

سیقول لک المخلّفون من الأعراب

پیشگویی خداوند و افشای چهره متخلفان، در حقیقت بیانگر ضرورت بر این هشیاری است.

 

4 - دعوت پیامبر(ص) از مؤمنان، برای شرکت در سفر مکه (قبل از صلح حدیبیه)

 

سیقول لک المخلّفون من الأعراب

از واژه «مخلّفون» و عذرتراشی های آنان، استفاده می شود که پیامبر(ص) برای این سفر، دعوت همگانی کرده است.

 

5 - جامعه گریزی و سطح پایین فرهنگ اجتماعی، عامل سستی در تعهدات اجتماعی و پایبندی به قوانین*

 

المخلّفون من الأعراب

وصف «الأعراب» ممکن است مشعر به علیت باشد; یعنی، بادیه نشینی در تخلف آنان نقش داشته است.

 

6 - ادعای سرگرمی به مال و خانواده، بهانه تخلّف اعراب از همراهی باپیامبر(ص)

 

سیقول لک المخلّفون من الأعراب شغلتنا أمولنا و أهلونا

 

7 - اعتقاد مسلمانان به نقش مؤثر وساطت پیامبر(ص)، در پیشگاه خداوند برای آمرزش خطاها

 

سیقول لک المخلّفون ... فاستغفر لنا

اعراب متخلّف، با درخواست استغفار از پیامبر(ص) نشان دادند که این باور و فرهنگ دینی در میان مسلمانان وجود داشته است که اگر آن حضرت برای آنان استغفار کند، مستجاب خواهد شد البته خداوند، صداقت درونی اعراب را زیر سؤال برده است; ولی از آیه شریفه وجود چنین تفکری در میان مسلمانان استفاده می شود.

 

8 - نادیده گرفتن دعوت و دستور پیامبر(ص)، مخالفت با خدا و نیازمند استغفار است.

 

سیقول لک المخلّفون ... فاستغفر لنا

اعراب، از اجابت دعوت پپامبر(ص) کوتاهی کردند; ولی از آن حضرت درخواست کردند که برای ایشان نزد خداوند استغفار کند; زیرا تلقی آنان از اجابت نکردن دعوت پیامبر(ص) این بود که در حقیقت با خدا، مخالفت کرده اند و قرآن نیز این بینش را رد نکرده است.

 

9 - متخلفان از سفر حدیبیه، معترف به گناه خویش و متقاضی عفو و استغفار پیامبر(ص)

 

سیقول لک المخلّفون من الأعراب ... فاستغفر لنا

 

10 - تحقّق حتمی اراده الهی، در صورت تعلّق اراده او به سود و زیان آدمی

 

قل فمن یملک لکم من اللّه شیئًا إن أراد بکم ضرًّا أو أراد بکم نفعًا

 

11 - اراده الهی، حاکم بر سرنوشت و مقدرات انسان

 

قل فمن یملک ... إن أراد بکم ضرًّا أو أراد بکم نفعًا

 

12 - مصونیت نیافتن انسان از مقدّرات الهی، با گریز از خطرگاه های تکلیف و مسؤولیت

 

قل فمن یملک لکم من اللّه شیئًا إن أراد بکم ضرًّا أو أراد بکم نفعًا

با توجه به صدر آیه شریفه ـ که درباره تخلّف برخی اعراب از دعوت پیامبر(ص) بود ـ تعبیر «فمن یملک...» می رساند که اساس تخلّف آنان، تلاش برای گریز از خطراتی بود که در سفر مکه پیش بینی می کردند.

 

13 - عذر بادیه نشینان برای توجیه غیبت خویش از سفر حدیبیه، بهانه ای واهی و مخالف نیات درونی آنان

 

سیقول ... فاستغفر لنا یقولون بألسنتهم ما لیس فی قلوبهم

برداشت بالا با توجه به این نکته است که تعبیر «یقولون...» در رابطه با «شغلتنا أموالنا و أهلونا» باشد; یعنی، اعراب در این که گرفتاری مالی و خانوادگی را عذر آورده اند; دروغ می گویند و مشکل آنان چیز دیگری است.

 

14 - سفر پیامبر(ص) به سوی مکه (قبل از صلح حدیبیه)، سفری مخاطره آمیز و نگران کننده برای برخی مسلمانان

 

سیقول لک المخلّفون من الأعراب ... یقولون بألسنتهم

عذرآوری «مخلّفون» و رد عذر آنان از سوی خداوند، می رساند که عامل اصلی آنان از ترک سفر، نگرانی از سرنوشت آن بوده است. قرینه های تاریخی و نیز آیه بعد، مؤید این نکته است.

 

15 - طلب استغفار و اظهار ندامت اعراب متخلف از سفر حدیبیه، بی اساس و مخالف باور درونی آنان

 

سیقول ... فاستغفر لنا یقولون بألسنتهم ما لیس فی قلوبهم

برداشت بالا بنابراین نکته است که تعبیر «یقولون...» در رابطه با مفهوم «فاستغفر لنا» باشد; زیرا درخواست استغفار، مفهومش این است که اعراب متخلف، در باطن از تخلف خود پشیمان اند. اما خداوند می فرماید: اینان در اظهار ندامت دروغگویند; زیرا در باطن نادم نیستند.

 

16 - دلبستگی به مال و خانواده، بازدارنده انسان از راه خدا و تکالیف دین

 

سیقول لک المخلّفون من الأعراب شغلتنا أمولنا و أهلونا ... یقولون بألسنتهم

برداشت بالا بر این اساس است که اعراب در بیان «شغلتنا أموالنا و أهلونا» صادق به شمار آیند; ولی در گفتن «فاستغفرلنا» ـ که حاکی از ندامت درونی آنان است ـ کاذب باشند.

 

17 - لزوم صداقت انسان و هماهنگی زبان و قلب او، در آمرزش خواهی و استغفار

 

فاستغفر لنا یقولون بألسنتهم ما لیس فی قلوبهم

از لحن نکوهش آمیز آیه شریفه، مطلب بالا قابل برداشت است.

 

18 - سفر حدیبیه، برای مسلمانان همراه با پیروزی و خلاف انتظار اعراب متخلف

 

سیقول لک المخلّفون ... فاستغفر لنا

در آیات پیشین، سفر حدیبیه به عنوان سفری پر بار معرفی شده و خداوند پس از تمجید آثار این سفر، عذرخواهی های آینده اعراب متخلف را یادآور شده است. با توجه به این نکته، از مجموع آیات استفاده می شود که اعراب متخلف، انتظار چنین فرجام فرخنده ای را برای این سفر نداشته و با مشاهده نتایج مثبت آن، از تخلف خود اظهار ندامت خواهند کرد.

 

19 - عقیده به حاکمیت اراده الهی بر مقدّرات انسان، زمینه ساز حرکت به سوی انجام وظایف الهی و نه ترک مسؤولیت

 

قل فمن یملک لکم من اللّه شیئًا إن أراد بکم ضرًّا أو أراد بکم نفعًا

با توجه به این که خداوند، اراده نافذ خویش را به اعراب متخلف یادآور شده است; از آیه شریفه استفاده می شود که توجّه به تخلف ناپذیری اراده خداوند، باید زمینه اطاعت و تکلیف پذیری را در انسان زنده کند; نه روح سستی و مسؤولیت گریزی را.

 

20 - انگیزه اصلی متخلفان از سفر حدیبیه، گریز از خطرات احتمالی و حفظ منافع دنیوی خود

 

قل فمن یملک لکم من اللّه شیئًا إن أراد بکم ضرًّا أو أراد بکم نفعًا

 

21 - ضعف انسان در مرحله عمل، ناشی از ضعف شناخت وی نسبت به خداوند

 

قل فمن یملک لکم من اللّه شیئًا إن أراد بکم ضرًّا أو أراد بکم نفعًا

اعراب متخلف، در مرحله عمل، گرفتار گناه شدند; ولی خداوند آنان را به نکته ای معرفتی، در زمینه شناخت حاکمیت مطلق اراده خویش تذکر داده است و این می نمایاند که مشکل اصلی، عدم معرفت بوده است.

 

22 - آگاهی همه جانبه خداوند، به تمامی کردار بندگان

 

بل کان اللّه بماتعملون خبیرًا

 

23 - علم الهی به اعمال بندگان، علمی ازلی است.

 

بل کان اللّه بماتعملون خبیرًا

 

24 - آگاهی عمیق الهی به کردار بندگان، هشداری به نفاق پیشگان و متخلفان از تکالیف دین

 

سیقول لک المخلّفون ... بل کان اللّه بماتعملون خبیرًا

تذکّر به «علم الهی» در پایان چنین آیه ای ـ که سخن از متخلفان به میان آورده است ـ بارِ هشداری دارد.

 

25 - افشای چهره متخلفان، نمودی از علم خداوند به کردار خلق

 

سیقول لک ... بل کان اللّه بماتعملون خبیرًا

پس از این که خداوند، اسرار درونی اعراب متخلف را فاش ساخته است; این حقیقت کلی را نیز به ایشان یادآور شده که علم او به اعمال بندگان، وسیع و فراگیر است و حتی اسرار نهفته آنان را دربرمی گیرد و دلیل آن بیان الهی در این آیه است.

آمرزش

زمینه آمرزش 7

استغفار

درخواست استغفار 9; زمینه استغفار 8; شرایط استغفار 17; صداقت در استغفار 17

اسلام

تاریخ صدر اسلام 1، 2، 4، 13، 14

انگیزش

عوامل انگیزش 20

بادیه نشینان

بهانه جویی بادیه نشینان 13; بینش غلط بادیه نشینان 18; تخلف بادیه نشینان 1; عذرخواهی بادیه نشینان 13

تکلیف

ترک تکلیف 12; زمینه عمل به تکلیف 19; موانع تکلیف 16

جامعه

آثار جامعه گریزی 5

حدیبیه

آثار مسافرت به حدیبیه 18; احساس خطر متخلفان از مسافرت به حدیبیه 20; اقرار متخلفان از مسافرت به حدیبیه 9; انگیزه متخلفان از مسافرت به حدیبیه 20; بهانه جویی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 6، 13; بی ایمانی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 2; پشیمانی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 2، 15; خطر مسافرت به حدیبیه 14; خواسته های متخلفان از مسافرت به حدیبیه 9; دنیاطلبی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 20; سرگرمی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 6; عذرخواهی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 2، 13; علایق خانوادگی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 6; عوامل تخلف متخلفان از مسافرت به حدیبیه 6; مال دوستی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 6; متخلفان از مسافرت به حدیبیه 1

خدا

آثار خدا شناسی ناقص 21; ازلیت علم خدا 23; حاکمیت اراده خدا 11; حتمیت اراده خدا 10; حتمیت مقدرات خدا 12; علم خدا به اعمال 22، 23، 24، 25; مخالفت با خدا 8; نشانه های علم خدا 25; وسعت علم خدا 22، 24

رهبری

اهمیت هوشیاری رهبری 3; مسؤولیت رهبری 3

زیان

منشأ زیان 10

سبیل الله

موانع سبیل الله 16

سرنوشت

عوامل مؤثر در سرنوشت 11

صداقت

اهمیت صداقت 17

صلح حدیبیه

آثار صلح حدیبیه 18; قصه صلح حدیبیه 1، 2، 9، 13، 14

عقیده

آثار عقیده 19; عقیده به حاکمیت اراده خدا 19; عقیده به شفاعت محمد(ص) 7

علایق

آثار علاقه به خانواده 16; آثار علاقه به مال 16

عمل

زمینه سستی در عمل 21

عهدشکنی

زمینه عهدشکنی 5

فرهنگ

آثار بی فرهنگی 5

قرآن

پیشگوییهای قرآن 2

متخلفان

افشای متخلفان 25; هشدار به متخلفان 24

محمد(ص)

استغفار محمد(ص) 9; اعراض از محمد(ص) 8; دعوتهای محمد(ص) 4; متخلفان از نصرت محمد(ص) 1; مسافرت محمد(ص) به حدیبیه 14; نقش محمد(ص) 7

محیطاجتماعی

نقش محیطاجتماعی 5

مسؤولیت

موانع فرار از مسؤولیت 19

مسلمانان

اهمیت هوشیاری مسلمانان 3; پیروزی مسلمانان 18; دعوت از مسلمانان صدر اسلام 4; عقیده مسلمانان 7; مسؤولیت مسلمانان 3

مکه

دعوت به مسافرت مکه 4

منافقان

هشدار به منافقان 24; هوشیاری در برابر منافقان 3

منفعت

منشأ منفعت 10