تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الحد ید – آیه10 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
وَمَا لَکُمْ أَلَّا تُنفِقُوا فِی سَبیلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذینَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَاللَّهُ بمَا تَعْمَلُونَ خَبیرٌ
و شما چه عذری دارید که در راه خداوند انفاق نمی کنید، در صورتی که میراث آسمان ها و زمین مختصّ خدا است؟ کسانی از شما که پیش از فتح انفاق و پیکار کردند [با کسانی که بعد انفاق و پیکار کردند ]مساوی نیستند; آنان از حیث درجه از کسانی که بعد از فتح انفاق و پیکار کردند برتراند، و خداوند به هر یک نیکوترین پاداش را وعده داده است; و خدا به آنچه می کنید آگاه است.
1 - انفاق در راه خداوند، وظیفه ای واجب بر مؤمنان
و ما لکم ألاّتنفقوا فی سبیل اللّه
خطاب در آیه شریفه، متوجه مؤمنان و استفهام در «ما لکم» توبیخی است. توبیخ مؤمنان از سوی خداوند، به خاطر کوتاهی آنان در امر انفاق، بیانگر واجب بودن آن است.
2 - در راه خدا بودن، شرط باروری و ارزشمندی انفاق است.
و ما لکم ألاّتنفقوا فی سبیل اللّه
مطلب یاد شده، از قید «فی سبیل اللّه» استفاده می شود.
3 - خودداری از انفاق در راه خداوند، امری بس نکوهیده و ملامت بار در بینش الهی
و ما لکم ألاّتنفقوا فی سبیل اللّه
استفهام در «ما لکم...» علاوه بر توبیخی بودن، متضمن تعجب نیز هست. سرزنش مؤمنان از سوی خداوند، به خاطر خودداری آنان از انفاق و اظهار شگفتی از این عمل آنها، بیانگر شدت ناروایی آن می باشد.
4 - بروز روحیه ثروت اندوزی و کوتاهی در امر انفاق، در میان مسلمانان صدراسلام پس از فتح مکه
و ما لکم ألاّتنفقوا فی سبیل اللّه
آیه شریفه ـ چنان که از عبارت های آن استفاده می شود ـ پس از فتح مکه نازل شده است. توبیخ مسلمانان از سوی خداوند، به خاطر کوتاهی آنان در امر انفاق، نشان می دهد که آنان، پس از استقرار اسلام در جزیرة العرب و آسوده خاطر شدن، گرفتار نوعی مال دوستی و ثروت اندوزی شدند.
5 - تشویق مسلمانان از سوی خداوند، به بسیج شدن در امر انفاق و هزینه کردن امکانات و داریی های خود در راه جنگ، جهاد و جبهه
و ما لکم ألاّتنفقوا فی سبیل اللّه
6 - خداوند، آن دسته از مسلمانان را که در رفع نیازمندی های جبهه و جنگ و انفاق در راه آن، کوتاهی کردند، مورد نکوهش سخت قرار داد.
و ما لکم ألاّتنفقوا فی سبیل اللّه
7 - مالک حقیقی همه امکانات و دارایی ها، خداوند است و او آنها را در اختیار نسل ها قرار می دهد.
و للّه میرث السمـوت و الأرض
تقدیم «للّه» بر «میراث السماوات» مفید حصر است. واژه «میراث» جنس می باشد و شامل هر آنچه از نسلی به نسلی دیگر انتقال می شود. اضافه «میراث» به «السماوات» ظرفیه است. بنابراین «للّه میراث السماوات و الأرض»; یعنی، «کلّ ما یورث فی السماوات و الأرض للّه لا لغیره» (هر آنچه که نسل ها در آسمان ها و زمین از یکدیگر به ارث می برند، تنها از آنِ خداوند است و او آنها را در اختیار نسل ها قرار می دهد.
8 - جهان آفرینش، متشکل از آسمان های متعدد
و للّه میرث السمـوت
9 - توجه به خدا دادی بودن امکانات و دارایی ها، زمینه ساز پیدایش روحیه انفاق گری در انسان
و ما لکم ألاّتنفقوا ... و للّه میرث السمـوت و الأرض
از اهداف یادآوری خدادادی بودن امکانات و دارایی ها ـ در مقام بیان لزوم انفاق ـ ، تسهیل امر انفاق و ایجاد روحیه انفاق گری در میان انسان ها است.
10 - خودداری از انفاق در راه خدا، به رغم آگاهی به خدادادی بودن امکانات و دارایی ها، کاری بس نکوهیده و ناپسند است.
و ما لکم ألاّتنفقوا ... و للّه میرث السمـوت
چنان که گفته شد استفهام در «ما لکم» توبیخی است و توبیخ در جایی درست است که شخص عمل ناروایی را دانسته انجام دهد. قید «و للّه میراث السماوات» برای بیان همین آگاهی است; یعنی، شما با این که می دانید دارایی ها ـ که نسل ها از یکدیگر به ارث می برند ـ مال خدا است و او آنها را در اختیار نسل ها قرار داده است; پس چه شده که از انفاق کردن در راه او کوتاهی می کنید؟
11 - تفاوت وضع مسلمانان صدراسلام از نظر عِدّه و عُدّه (نفرات و امکانات)، در مقطع پیش از فتح مکه و مقطع بعد از آن
لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قـتل ... من الذین أنفقوا من بعد و قـتلوا
12 - شرایط مسلمانان صدراسلام تا پیش از فتح مکه، بسی سخت تر از شرایط آنان پس از آن بوده است.
لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قـتل ... من الذین أنفقوا من بعد و قـتلوا
13 - امکان تفاوت یافتن ارج و ارزش یک عمل، در دو زمان مختلف
لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قـتل ... من الذین أنفقوا من بعد و قـتلوا
14 - جهاد و انفاق مسلمانان در مقطع پیش از فتح مکه، بسی ارزشمندتر از جهاد و انفاق آنان در مقطع پس از آن بود.
لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قـتل ... من الذین أنفقوا من بعد و قـتلوا
15 - جهاد در راه خدا و شرکت در جنگ، در شرایط سخت و پیش از نمایان شدن آثار پیروزی، بسی ارزشمندتر از جهاد و جنگ، پس از پیروزی و شرایط آسان دوران قدرتمندی است.
لایستوی منکم من أنفق ... و قـتل أُولـئک أعظم درجة من الذین أنفقوا من بعد و قـتلوا
16 - مسلمانانی که در دوران سخت پیش از فتح مکه، از جهاد و انفاق در راه خدا کوتاهی نکردند، دارای درجه و منزلتی بزرگ تر از مسلمانانی اند که پس از آن اقدام به جهاد و انفاق می کردند.
لایستوی منکم من أنفق ... أُولـئک أعظم درجة من الذین أنفقوا من بعد و قـتلوا
17 - نقش خلوص و نداشتن چشمداشت مادی، در ازرشمندی و باروری جهاد و انفاق
لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قـتل
تفاوت جهاد و انفاق پیش از فتح مکه و پس از آن، می تواند به این خاطر باشد که مسلمانان پیش از فتح، بدون چشمداشت مادی (به دست آوردن غنایم جنگی و...) و با خلوص به جهاد و انفاق روی آوردند; ولی کسانی که پس از فتح مکه چنین اقدامی کردند، شاید به غنایم و دیگر منافع مادی آن امید داشتند.
18 - ارزش جهاد و انفاق در پیشگاه خداوند، در گرو همراه بودن آن با ایمان است.
لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قـتل
قید «منکم» بیانگر مطلب فوق است.
19 - اعمال نیک کافران و منافقان، از کمترین ارزش در پیشگاه الهی برخوردار نیست.
لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قـتل
20 - جهاد و انفاق در راه خداوند، از مهم ترین و ارزشمندترین تکالیف الهی
لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قـتل
تکیه بر دو تکلیف جهاد و انفاق، از میان سایر تکالیف الهی، حاکی از مطلب یاد شده است.
21 - برابر دانستن مؤمنان مجاهد و انفاق گر قبل از فتح مکه، با مجاهدان و انفاق گران بعد از آن، از نظر مقام و منزلت در پیشگاه خداوند، پنداری باطل است.
لایستوی منکم من أنفق من قبل الفتح و قـتل
22 - وعده پاداش از سوی خداوند، به همه مجاهدان و انفاق گران صدراسلام
و کلاًّ وعد اللّه الحسنی
23 - پاداش الهی به مجاهدان و انفاق گران در راه خدا، بهترین و نیکوترین پاداش است.
و کلاًّ وعد اللّه الحسنی
«حسنی» (مؤنث «أحسن»)، به معنای نیکوتر است. گفتنی است که «الحسنی»، صفت برای موصوف محذوف است; یعنی، «و کلاًّ وعد اللّه المثوبة الحسنی».
24 - خداوند، به تمامی اعمال مؤمنان آگاه است.
و اللّه بما تعملون خبیر
خطاب در آیه شریفه، متوجه مؤمنان است و مفهوم «ما» در «بما تعملون» عام و دربرگیرنده همه اعمال می باشد.
25 - آگاهی و ایمان به احاطه علمی خداوند به تمامی رفتارها، مشوّق و برانگیزاننده انسان ها به تصحیح رفتار و انجام اعمال خیر
و کلاًّ وعد اللّه الحسنی و اللّه بما تعملون خبیر
26 - احاطه علمی خداوند، به تمامی اعمال مؤمنان، تضمین کننده پاداش های اخروی آنها
و کلاًّ وعد اللّه الحسنی و اللّه بما تعملون خبیر
یادآوری احاطه علمی خداوند به همه اعمال ـ پس از وعده پاداش برتر به همه مؤمنان ـ می تواند برای ایجاد و اطمینان در مؤمنان باشد و نیز آنان به این یقین داشته باشند که خداوند به هر عمل نیک آنان، آگاه است. همچنین اعمال نیک آنان ـ هر چند کوچک باشد ـ ضایع نخواهد شد.
27 - دستیابی مؤمنان به پاداش های موعود الهی در آخرت، در گرو پایدار ماندن آنان بر ایمان و انجام اعمال نیک است.
و کلاًّ وعد اللّه الحسنی و اللّه بما تعملون خبیر
جمله «و اللّه بماتعملون خبیر» می تواند دربردارنده هشدار باشد. بر این اساس، هشدار الهی به مؤمنان مجاهد و انفاق گر ـ پس از این که به آنان وعده پاداش برتر اخروی داده است ـ می تواند بیانگر این حقیقت باشد که مؤمنان مواظب باشند و بدانند که دستیابی آنان به آن وعده های الهی، در صورتی قطعی است که آنها همچنان بر ایمان و صراط مستقیمی که در آن قرار دارند، باقی بمانند.
28 - بشارت و انذار و ایجاد امید از سویی و خوف از سوی دیگر، از روش های قرآن برای تربیت مؤمنان
و کلاًّ وعد اللّه الحسنی و اللّه بما تعملون خبیر
وعده پاداش های برتر اخروی به مؤمنان از یک سو و هشدار به این که مواظب اعمال خود باشند از سوی دیگر، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.
آسمان
تعدد آسمان ها 8
احکام 1
اخلاص
آثار اخلاص 17
اسلام
تاریخ صدر اسلام 4، 11، 12
امکانات مادی
مالک امکانات مادی 7; منشأ امکانات مادی 10
انفاق
احکام انفاق 1; ارزش انفاق 20; ارزش انفاق پس از فتح مکه 14; ارزش انفاق قبل از فتح مکه 14; انفاق پس از فتح مکه 21; انفاق قبل از فتح مکه 21; اهمیت انفاق 20; تشویق به انفاق 5; زمینه ترک انفاق 4; زمینه انفاق 9; سرزنش ترک انفاق 3; سرزنش معرضان از انفاق 6; ملاک ارزش انفاق 2، 17، 18; ناپسندی ترک انفاق 10
انفاقگران
پاداش انفاقگران 23; فضایل انفاقگران 21; وعده به انفاقگران صدراسلام 22
انگیزش
عوامل انگیزش 25
ایمان
آثار استقامت در ایمان 27; آثار ایمان 18، 25; ایمان به احاطه علمی خدا 25
بینش
بینش باطل 21
پاداش
پاداش نیکو 23; زمینه پاداش اخروی 27; مراتب پاداش 23; وعده پاداش 22
تربیت
امیدواری در تربیت 28; انذار در تربیت 28; بشارت در تربیت28; ترس در تربیت 28; روش تربیت 28
تکلیف
مهمترین تکلیف 20
جهاد
ارزش جهاد 20; ارزش جهاد پس از فتح مکه 14; ارزش جهادقبل از فتح مکه 14; انفاق برای جهاد 5، 6; اهمیت جهاد20; جهاد پس از فتح مکه 21; جهاد قبل از فتح مکه 21; ملاک ارزش جهاد 15، 17، 18
خدا
آثار احاطه علمی خدا 26; پاداشهای خدا 23; تشویقهای خدا 5; سرزنشهای خدا 3، 6; علم خدا به اعمال 24; علم غیب خدا 24; مالکیت خدا 7; وعده های خدا 22
ذکر
آثار ذکر 9; ذکر منشأ امکانات مادی 9
زمان
نقش زمان 13
سبیل الله
ارزش سبیل الله 2
عمل
ملاک ارزش عمل 13
عمل صالح
زمینه عمل صالح 25
کافران
بی ارزشی عمل صالح کافران 19
مالکیت
منشأ مالکیت 7
مؤمنان
پاداش اخروی مؤمنان 26، 27; تضمین پاداش مؤمنان 26; تکلیف مؤمنان 1; مؤمنان پس از فتح مکه 21; مؤمنان قبل از فتح مکه 21; عمل مؤمنان 24، 26
مجاهدان
پاداش مجاهدان 23; تفاوت مجاهدان صدراسلام 21; فضایل مجاهدان21; وعده به مجاهدان صدراسلام 22
مسلمانان
تشویق مسلمانان 5; تفاوت اقتصادی مسلمانان صدراسلام 11; ثروت اندوزی مسلمانان صدراسلام 4; فضایل مسلمانان صدراسلام 16; مسلمانان پس از فتح مکه 11، 12، 16; مسلمانان قبل از فتح مکه 11، 12، 16; مشکلات اقتصادی مسلمانان صدراسلام 12
مکه
آثار فتح مکه 4، 12
منافقان
بی ارزشی عمل صالح منافقان 19
واجبات 1
تصاویر ضمیمه
