تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الحد ید – آیه 16 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا یَکُونُوا کَالَّذینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسقُونَ

آیا برای کسانی که ایمان آورده اند وقت آن نشده است که قلب هایشان برای یاد خدا و آنچه از حقّ نازل شده است خاشع شود و مانند کسانی نباشند که پیش از این، کتاب [آسمانی] به آنان داده شد، پس روزگار بر آنها طولانی گشت و قلب هایشان سخت شد؟ و بسیاری از آنان فاسق بودند.

 

1 - یاد خداوند و ذکر عظمت و کبریایی او، تأثیرگذار در دل های نرم و خاشع

 

ألم یأن للذین ءامنوا أن تخشع قلوبهم لذکر اللّه

«خشوع» در مقابل «قساوت» (سختی و صلابت)، به معنای نرمی [قلب] است.

 

2 - تلاوت قرآن و شنیدن آیات آن، اثربخش دل های نرم و خاشع

 

ألم یأن للذین ءامنوا أن تخشع قلوبهم ... و ما نزل من الحقّ

مقصود از «ما نزل من الحقّ» قرآن کریم است.

 

3 - دل مؤمن، باید چنان نرم باشد که با یاد خدا و تلاوت قرآن کریم، تأثیرپذیر و خاشع گردد.

 

ألم یأن للذین ءامنوا أن تخشع قلوبهم لذکر اللّه و ما نزل من الحقّ

خداوند، در آیه شریفه، مؤمنان بی تفاوت را نکوهش کرده و به آنان هشدار می دهد تا فرصت باقی است و گرفتار قساوت قلب نشده اند; دل های خود را با یاد او و تلاوت آیاتش خاشع و نرم گردانند.

 

4 - وجود مؤمنان بی تفاوت و بی رغبت به خداوند و قرآن، در میان مسلمانان صدراسلام

 

ألم یأن للذین ءامنوا أن تخشع قلوبهم لذکر اللّه و ما نزل من الحقّ

 

5 - مؤمنان بی تفاوت، که دل هایشان با یاد خدا و تلاوت آیات او نرم و خاشع نمی شود، مورد نکوهش خدا هستند.

 

ألم یأن للذین ءامنوا أن تخشع قلوبهم لذکر اللّه و ما نزل من الحقّ

استفهام در «ألم یأن...» برای توبیخ و نکوهش است.

 

6 - نماز، باید همراه با خشوع و تذلل باشد.

 

ألم یأن ...أن تخشع قلوبهم لذکر اللّه

برخی از مفسران، «ذکر اللّه» را در آیه شریفه، کنایه از نماز دانسته اند. برداشت یاد شده براساس این احتمال است.

 

7 - بی ارزش بودن نماز بی خشوع، در پیشگاه خداوند.

 

ألم یأن ... أن تخشع قلوبهم لذکر اللّه

در صورتی که مراد از «ذکر اللّه» نماز باشد; نکوهش کسانی که نماز را بدون خشوع می خوانند، مفید برداشت یاد شده است.

 

8 - قرآن، کتاب تذکار، یاد آور خدا و بیانگر اوصاف و آیات عظمت و کبریایی او

 

أن تخشع قلوبهم لذکر اللّه و ما نزل من الحقّ

مراد از «ما نزل من الحقّ» در آیه شریفه، قرآن کریم است. برخی از مفسران برآنند «ذکراللّه» نیز در توصیف قرآن آورده شده است. برداشت بالا براساس این احتمال است.

 

9 - قرآن، کتابی نازل شده از جانب خداوند

 

و ما نزل من الحقّ

 

10 - قرآن، کتابی آمیخته به حق و مبرّا از هرگونه باطل

 

و ما نزل من الحقّ

در صورتی که «حقّ» در آیه شریفه، مقابل باطل به کار رفته باشد، برداشت بالا استفاده می شود.

 

11 - قرآن، کتابی جاودان و کهنه نشدنی

 

و ما نزل من الحقّ

یکی از معانی واژه «حقّ» ثابت و استوار است. در این صورت توصیف قرآن به «حقّ»، می تواند بیانگر مطلب بالا باشد.

 

12 - یهود و نصارا مورد نکوهش خداوند، به خاطر بی تفاوتی شان در برابر تذکارها و رهنمودهای تورات و انجیل

 

و لایکونوا کالذین أُوتوا الکتـب من قبل

مراد از «الذین اُوتوا الکتاب» پیروان موسی(ع) و عیسی(ع) است. برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که خداوند، به مسلمانان هشدار می دهد که مبادا مانند یهود و نصارا شوند.

 

13 - تورات و انجیل، دو کتاب نازل شده قبل از قرآن

 

کالذین أُوتوا الکتـب من قبل

 

14 - انجیل عیسی(ع)، مکمل تورات موسی(ع) بوده و این دو کتاب از نظر اهداف و اصول تعالیم، یکسان و در یک راستا قرار داشتند.

 

و لایکونوا کالذین أُوتوا الکتـب من قبل

مراد از «الکتاب» تورات و انجیل است. بنابراین کاربرد تعبیر «الکتاب» ـ به صورت مفرد ـ به جای «الکتابین»، می تواند ناظر به مطلب بالا باشد.

 

15 - خداوند، مسلمانان را از بی تفاوتی نسبت به تذکارها و رهنمودهای قرآن و در پیش گرفتن شیوه یهود و نصارا در مورد کتاب های آسمانی خود (بی اعتنایی آنان به رهنمودها و مواعظ تورات و انجیل)، برحذر می دارد.

 

ألم یأن للذین ءامنوا ... و لایکونوا کالذین أُوتوا الکتـب من قبل

 

16 - بی تفاوتی در برابر تذکارها و رهنمودهای قرآن در دراز مدت، باعث قساوت قلب خواهد شد.

 

و لایکونوا کالذین ... فطال علیهم الأمد فقست قلوبهم

خداوند، مسلمانان را از پیش گرفتن شیوه یهود و نصارا در مورد کتاب های آسمانی خود بر حذر داشته و تذکر می دهد که آنان با این کار به مرور زمان گرفتار قساوت قلب شدند; بنابراین مسلمانان نیز در خطر گرفتار شدن به آن خواهند شد.

 

17 - مسلمانان بی تفاوت، در خطر خارج شدن از جاده حق و عدالت در صورت استمرار یافتن بی تفاوتی آنان نسبت به تذکّرات و رهنمودهای قرآن

 

و لایکونوا کالذین ... فطال علیهم الأمد ... و کثیر منهم فـسقون

در آیه شریفه، قساوت قلب و خروج از عدل و انصاف (حقّ)، از پیامدهای بی تفاوتی مستمر و دائمی یهود و نصارا نسبت به رهنمودهای کتاب های آسمانیشان برشمرده است. برحذر داشتن مسلمانان از پیش گرفتن شیوه اهل کتاب، بیانگر مطلب یاد شده است.

 

18 - یهود و نصارا، مردمانی گرفتار قساوت قلب و سنگدلی

 

و لایکونوا کالذین أُوتوا الکتـب ... فقست قلوبهم

 

19 - قساوت قلب و سنگدلی یهود و نصارا، نتیجه بی تفاوتی دراز مدت آنان در برابر تعالیم و رهنمودهای کتاب آسمانی شان (تورات و انجیل)

 

و لایکونوا کالذین أُوتوا الکتـب من قبل فطال علیهم الأمد فقست قلوبهم

 

20 - بسیاری از اهل کتاب (یهود و نصارا)، فاسق و متمرداند.

 

و کثیر منهم فـسقون

 

21 - فسق پیشگی اهل کتاب و نافرمانی آنان از حق، نتیجه بی تفاوتی دراز مدت آنان نسبت به تعالیم الهی و گرفتار شدن به قساوت قلب

 

فطال علیهم الأمد فقست قلوبهم و کثیر منهم فـسقون

 

22 - «عن أبی بصیر عن أبی جعفر(ع) قال: لم یزل بنو إسماعیل ولاة البیت [و] یقیمون للناس حجّهم و أمر دینهم... «فطال علیهم الأمد فقست قلوبهم» و أفسدوا و أحدثوا فی دینهم...;(1)

 

ابوبصیر از امام باقر(ع) روایت نموده که فرزندان اسماعیل(ع) ـ بزرگی بعد از بزرگی دیگر ـ متولیان خانه خدا بودند و حجّ و امور دینی مردم را برپا می داشتند... پس زمانی طولانی بر آنها گذشت و قلب های آنان قساوت پیدا کرد و به فساد آلوده شدند و در دینشان دست بردند...».

انجیل

آثار اعراض از انجیل 12، 19; اهداف انجیل 14; اهمیت تذکرات انجیل 12; تاریخ نزول انجیل 13; نقش انجیل 14

اهل کتاب

زمینه عصیان اهل کتاب 21; زمینه فسق اهل کتاب 21; زمینه قساوت قلب اهل کتاب 21

تورات

آثار اعراض از تورات 12، 19; اهداف تورات 14; اهمیت تذکرات تورات 12; تاریخ نزول تورات 13; نقش تورات 14

خدا

اعراض از خدا 4; توصیه های خدا 15; سرزنشهای خدا 5، 12

خشوع

اهمیت خشوع 7

دین

آثار اعراض از دین 21

ذکر

آثار ذکر خدا 1، 3; ذکر خدا 8

روایت 22

عصیانگران 20

فاسقان 20

قرآن

آثار اعراض از قرآن 16، 17; آثار تلاوت قرآن 2، 3; اعراض از قرآن 4، 5; اهتمام به قرآن 15; اهمیت تذکرات قرآن 16، 17; تاریخ نزول قرآن 13; تذکرات قرآن 8; تنزیه قرآن10; جاودانگی قرآن 11; حقانیت قرآن 10; منشأ نزول قرآن 9; نقش قرآن 8; وحیانیت قرآن 9; ویژگیهای قرآن 11

قلب

آثار خشوع قلب 1، 2; عوامل قساوت قلب 16، 22; عوامل مؤثر در قلب 1، 2

کتب آسمانی

هماهنگی کتب آسمانی 14

گمراهی

زمینه گمراهی 17

مؤمنان

اعراض مؤمنان صدراسلام 4، 5; خشوع مؤمنان 3; سرزنش مؤمنان صدراسلام 5; صفات مؤمنان 3

مسلمانان

توصیه به مسلمانان 15

مسیحیان

سرزنش مسیحیان 12; صفات مسیحیان 18; عصیان اکثریت مسیحیان20; عوامل قساوت قلب مسیحیان 19; فسق اکثریت مسیحیان 20; قساوت قلب مسیحیان 18

نماز

آداب نماز 6; خشوع در نماز 6، 7; نماز بی ارزش 7

یهود

سرزنش یهود 12; صفات یهود 18; عصیان اکثریت یهود20; عوامل قساوت قلب یهود 19; فسق اکثریت یهود 20; قساوت قلب یهود 18

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 4، ص 210، ح 17; نورالثقلین، ج 5، ص 242، ح 64.