تفسیر آیات قرآن کریم – سوره اسراء – آیه ۲۹ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا

و دست خود را به گردنت بسته مدار (بخلورزی مکن) و آن را به تمامی باز نکن (هر چه داری مده) که سرزنش شده و درمانده برجای بنشینی.

 

1- مؤمنان، وظیفه دار رعایت اعتدال و میانه روی در انفاق به دیگران و مصرف اموال و امکانات در زندگی شخصی

و لاتجعل یدک مغلولة إلی عنقک و لاتبسطها کلّ البسط

 

2- مؤمنان، وظیفه دار پرهیز از بخل و خودداری از ادای حق خویشان و مستمندان

و ءات ذاالقربی حقّه ... و لاتجعل یدک مغلولة إلی عنقک

 

3- انسان بخیل، همانند انسانی دست بسته به گردن است.

و لاتجعل یدک مغلولة إلی عنقک

«و لاتجعل یدک مغلولة إلی عنقک» کنایه از امساک و پرهیز از انفاق (بُخل) است. اینکه از بُخل و امساک به «دستت را به گردنت مبند» تعبیر شده، نشان می دهد که انسان بخیل، همانند شخص دست بسته است.

 

4- پیامبر(ص) موظف به رعایت اعتدال در انفاق و پرهیز از زیاده روی در آن و توجه به زندگی شخصی خود است.

و لاتجعل یدک مغلولة إلی عنقک و لاتبسطها کلّ البسط فتقعد ملومًا محسورًا

برداشت فوق مبتنی بر این است که مخاطب آیه پیامبر(ص) باشد، هر چند دیگران را نیز شامل می شود.

 

5- زیاده روی در انفاق، موجب بازماندن انسان از کارهای بایسته خویش

فتقعد ملومًا محسورًا

کاربرد ماده «قعود» در آیه، می تواند اشاره به بازماندن انسان از کارهای خود داشته باشد که در این حال انسان مورد ملامت دیگران قرار می گیرد و حسرت می خورد.

 

6- بخل، باعث سرزنش و زیاده روی در انفاق، عامل ناتوانی و حسرت انسان در زندگی است.

و لاتجعل یدک ... و لاتبسطها کلّ البسط فتقعد ملومًا محسورًا

برداشت فوق بنابراین نکته است که «ملوماً» به «لاتجعل یدک مغلولة» و «محسوراً» به «لاتبسطها» نظر داشته باشد و نیز بنابراین است که «محسوراً» به معنای جدا شدن شخص از امکانات خویش باشد و مایه حسرت او گردد.

 

7- رعایت اعتدال در معیشت و تأمین زندگی و پرهیز از افراط و تفریط در آن، امری شایسته و لازم

لاتجعل یدک مغلولة ... و لاتبسطها کلّ البسط

 

8- انسان نباید مرتکب عملی شود که مورد سرزنش قرار گیرد و از کرده خود پشیمان گشته و بر آن حسرت بخورد.

و لاتجعل یدک ... فتقعد ملومًا محسورًا

 

9- مورد سرزنش قرار گرفتن و حسرت خوردن بر از دست داده ها، اموری ناخوشایند بر انسانها و ناسازگار با طبع آنها

فتقعد ملومًا محسورًا

از اینکه خداوند پیامد افراط و تفریط در انفاق را مورد سرزنش قرار گرفتن و حسرت خوردن ذکر کرده است تا به این وسیله انسان برای دچار نشدن به آن از افراط و تفریط پرهیز کند، به دست می آید که چنین حالاتی برای انسان ناخوشایند است.

 

10- توجه دادن آدمی به فرجام ناگوار عمل ناپسند، از عوامل بازدارنده وی از ارتکاب آن است.

و لاتجعل یدک مغلولة إلی عنقک و لاتبسطها کلّ البسط فتقعد ملومًا محسورًا

از اینکه خداوند در پی نهی از افراط و تفریط در انفاق، پیامد ناگوار آن را یادآوری می کند، نکته یاد شده قابل استفاده است.

 

11- آینده نگری و تدبیر، اصلی مهم در تنظیم صحیح خط مشی زندگی انسان

و لاتجعل یدک مغلولة ... و لاتبسطها ... فتقعد ملومًا محسورًا

خداوند بر اساس اصل آینده نگری ـ که از جمله «فتقعد ملوماً محسوراً» استفاده می شود ـ (چرا که «فاء» در «فتقعد» برای بیان نتیجه و پایان و آینده کار است) انسان را از افراط و تفریط در انفاق و ... منع کرده است.

 

12- «عن أبی عبدالله(ع):... علم الله عزّوجلّ نبیه کیف ینفق، و ذلک انه کانت عنده أوقیة من الذهب، فکره أن یبیت عنده فتصدق بها فأصبح و لیس عنده شیء و جاءه من یسأله فلم یکن عنده ما یعطیه، فلامه السائل و أغتم هو حیث لم یکن عنده ما یعطیه و کان رحیماً رقیقاً فأدّب الله تعالی نبیه(ص) بأمره فقال: «و لاتجعل یدک مغلولة إلی عنقک و لاتبسطها کلّ البسط فتقعد ملوماً محسوراً» یقول: إن الناس قد یسألونک و لایعذرونک فإذا أعطیت جمیع ما عندک من المال کنت قد حسرت من المال ... ;(1)

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود:... خداوند عزّوجلّ; پیامبرش را آموخت تا چگونه انفاق کند و این چنین بود که مقداری طلا نزد حضرت بود. پس خوش نداشت که تا صبح نزد خویش نگه دارد، پس انفاق کرد و صبحگاهان در نزد او چیزی باقی نماند. شخصی نزد ایشان آمد و چیزی را درخواست کرد و نزد او چیزی نبود تا به او دهد. پس آن شخص حضرت را ملامت کرد و پیامبر(ص) هم به جهت اینکه چیزی نداشت تا بدو بدهد غمگین شد و آن حضرت بسیار مهربان و رقیق القلب بود. پس خداوند تعالی ـ پیامبرش را با فرمانی آموخت و فرمود: «و لاتجعل یدک مغلولة إلی عنقک و لاتبسطها کلّ البسط فتقعد ملوماً محسوراً»[;یعنی، خداوند]می فرماید: همانا مردم از تو درخواست می کنند و عذری را از تو نمی پذیرند، پس اگر همه دارایی ات را ببخشی، در تنگنا قرار می گیری».

 

13- «عن أبی عبدالله(ع) فی قول الله عزّوجلّ: «...فتقعد ملوماً محسوراً» قال: الإحسار، الفاقة;(2)

از امام صادق(ع) درباره سخن خدای عزّوجلّ «...فتقعد ملوماً محسوراً» روایت شده است که فرمود: مقصود از «احسار» فقر و تنگدستی است».

 

14- «فقال الصادق(ع): المحسور العریان;(3)

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: محسور یعنی عریان».

اعتدال:

اهمیت اعتدال 1

افراط و تفریط:

اهمیت اجتناب از افراط و تفریط 7

انسان:

طبع انسان 9; مسؤولیت انسان 8

انفاق:

آثار افراط در انفاق 5، 6; آداب انفاق 1، 4; اعتدال در انفاق 1، 4; روش انفاق 12

اهم و مهم 5:

بخل:

آثار بخل 6; اجتناب از بخل 2

تشبیهات قرآن:

تشبیه بخیلان 3; تشبیه به دست به گردن بسته 3

حسرت:

زمینه حسرت 8; عوامل حسرت 6; ناپسندی حسرت 9

خویشاوندان:

ادای حقوق خویشاوندان 2

دوراندیشی:

اهمیت دوراندیشی 11

ذکر:

آثار ذکر فرجام عمل ناپسند 10

روایت 12، 13، 14:

زندگی:

اهمیت تدبیر در زندگی 11

عمل:

اجتناب از عمل ناپسند 8; عمل پسندیده 7; موانع عمل ناپسند 10

فقرا:

ادای حقوق فقرا 2

قرآن:

تشبیهات قرآن 3

مؤمنان:

مسؤولیت مؤمنان 1، 2

محسور:

مفهوم محسور 13، 14

محمد(ص):

انفاق محمد(ص) 12; مسؤولیت محمد(ص) 4

مصرف:

آداب مصرف 1; اعتدال در مصرف 1

معاش:

اهمیت اعتدال در تأمین معاش 7

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 5، ص 67، ح 1; نورالثقلین، ج 3، ص 158، ح 178.

2. کافی، ج 4، ص 55، ح 6; نورالثقلین، ج 3، ص 157، ح 175.

3. تفسیر قمی، ج 2، ص 19.