تفسیر آیات قرآن کریم – سوره حجر – آیه ۲۹ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدینَ

پس وقتی که [اندام] او را کامل کردم و از روح خود در آن دمیدم، سجده کنان برای او [به خاک] بیفتید.

 

1- خداوند، اجزای انسان را متناسب و آن گونه که شایسته و سزاوار اوست، آفریده است.

إنی خـلق بشرًا ... فإذا سوّیته

«تسویة» به معنای قرار دادن شیء به گونه ای است که هر جزئی از آن، در جایگاه شایسته خود قرار گرفته باشد.

 

2- خداوند، پس از پدید آوردن بدن انسان با اجزای متناسب از گِل خشکیده، در او روح دمید و او را حیات بخشید.

فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی

 

3- خلقت اوّلیه انسان، به تدریج انجام گرفته است.

إنی خـلق بشرًا من صلصـل من حمإ مسنون . فإذا سوژیته و نفخت فیه من روحی

 

4- پدید آمدن روح و حیات در انسانها، به امر ویژه خداوند است.

و نفخت فیه من روحی

از اینکه خداوند، افاضه حیات به بشر را به خود اسناد داده است، می تواند گویای نکته فوق باشد.

 

5- خلقت بدن انسان، مقدم بر روح اوست.

إنی خـلق بشرًا من صلصـل من حمإ مسنون . فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی

برداشت فوق، مبتنی بر این احتمال است که ذکر «نفخت» پس از ذکر تسویه بدن، ممکن است اشاره به تقدم خلقت بدن بر روح داشته باشد.

 

6- گِل بد بو، سیاه و خشکیده به انضمام روح الهی، آغاز پیدایش نخستین انسان

إنی خـلق بشرًا من صلصـل من حمإ مسنون . فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی

 

7- انسان، موجودی مرکب از جسم و روح

إنی خـلق بشرًا من صلصـل ... فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی

 

8- انسان، برخوردار از مقام و شرافتی خاص

فإذا سوژیته و نفخت فیه من روحی

اضافه «روح» به «یای» متکلم، برای تشریف و تکریم است.

 

9- شرافت و کرامت انسان، به روح الهی اوست.

إنی خـلق بشرًا من صلصـل ... فإذا ... نفخت فیه من روحی

خداوند، در توصیف مایه جسمانی انسان، آن را گِلی بد بو و متغیر ذکر کرد و در القای روح به او، روح را به خود نسبت داد و چنین نسبتی، حاکی از نکته فوق است.

 

10- روح، پدیده ای لطیف است.

نفخت فیه من روحی

تعبیر از القای روح در جسم انسان با کلمه «نفخ» ـ که به معنای ادخال هوا در داخل اجسام است ـ می تواند حاکی از نکته یاد شده باشد.

 

11- دستور خداوند به فرشتگان برای سجده بر آدم(ع) پس از آفرینش او

و إذ قال ربّک للملـئکة ... فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی فقعوا له سـجدین

 

12- دمیده شدنِ روحی الهی در انسان، موجب شایستگی او برای مسجود فرشتگان شدن

و نفخت فیه من روحی فقعوا له سـجدین

دستور خداوند به سجده ملائکه در برابر آدم(ع)، پس از خلقت کامل با دمیده شدن روح در او، می تواند حاکی از نکته یاد شده باشد.

 

13- انسان، دارای مقامی برتر از فرشتگان

إذ قال ربّک للملـئکة ... فقعوا له سـجدین

 

14- جواز سجده و خضوع در برابر غیر خدا با اذن الهی

فقعوا له سـجدین

 

15- سجده، مظهر بزرگداشت و تعظیم

فقعوا له سـجدین

از اینکه خداوند، برای بزرگداشت انسان و تبیین موقعیت برتر او در میان سایر موجودات، به فرشتگان فرمان داد تا در برابر او به سجده بیفتند ـ با اینکه امکان تکریم به صورت دیگری وجود داشت ـ حکایت از این نکته می کند که سجده، رمز و مظهر تعظیم است.

 

16- «عن محمدبن مسلم قال: سألت أباجعفر(ع) عن قول الله عزّوجلّ: «و نفخت فیه من روحی» کیف هـذا النفخ؟ فقال: إن الروح متحرک کالریح و إنما سمّی روحاً لأنه اشتق اسمه من الریح ... لأن الروح مجانس للریح و إنما اضافه إلی نفسه لأنه اصطفاه علی سائر الأرواح کما اصطفی بیتاً من البیوت . فقال: بیتی ... و کل ذلک مخلوق مصنوع محدث مربوب مدبر;(1)

محمدبن مسلم گوید: از امام باقر(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ «و نفخت فیه من روحی» پرسیدم که این نفخ (دمیدن) چگونه است؟ فرمود: همانا روح مانند باد متحرک است و به درستی روح نامیده شده; چون نام او از ریح (باد) اشتقاق یافته...; زیرا روح با ریح (باد) هم جنس است و علت اینکه این روح را به خود نسبت داده، این است که آن را از بین سایر ارواح برگزیده است; چنان که خانه ای را از بین خانه ها برگزید و فرمود: بیتی (خانه ام) ... و تمام اینها مخلوق، ساخته شده، حادث، پرورش یافته و تحت تدبیرند».

 

17- «عن أبی عبدالله(ع) فی قوله عزّوجلّ: «فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی» قال: إن الله عزّوجلّ خلق خلقاً و خلق روحاً ثم أمر ملکاً فنفخ فیه...;(2)

از امام صادق(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ «فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی» روایت شده است که فرمود: همانا خدای عزّوجلّ بدنی و روحی را آفرید و به فرشته ای امر کرد تا روح را در آن بدن دمید...».

 

18- «سماعة عنه (الصادق(ع)) ... و سألته عن الروح قال: هی من قدرته من الملکوت;(3)

سماعه گوید از امام صادق(ع) درباره روح سؤال کردم، فرمود: آن روح نشأت گرفته از قدرت خدا از ملکوت است».

 

19- «جعفربن محمد عن أبیه: إن روح آدم لمّا أمرت أن تدخل فیه فکرهته فأمرها أن تدخل کرهاً...;(4)

از امام باقر(ع) روایت شده است: روح آدم وقتی مأمور شد که داخل در [بدن] او شود، آن را ناخوش داشت. پس خدا امر کرد به روح که داخل شود با اینکه آن را خوش نداشت...».

آدم(ع)

خلقت آدم(ع) 11; سجده ملائکه بر آدم(ع) 11; نفخ روح در آدم(ع) 19

انسان

آثار نفخ روح در انسان 12; ابعاد انسان 7; بدن انسان 7; برتری انسان بر ملائکه 13 ; تناسب اعضای انسان 1; خلقت انسان 1، 2; خلقت بدن انسان 5; خلقت تدریجی انسان 3; خلقت روح انسان 5; روح انسان 7; سجده ملائکه بر انسان 12; عنصر خلقت انسان 2 ، 6; فضایل انسان 13; کیفیت خلقت انسان 3، 5; مقامات انسان 8، 13; منشأ حیات انسان 4; منشأ عظمت انسان 12; منشأ کرامت انسان 9; منشأ نفخ روح در انسان 4; نفخ روح در انسان 2، 17; ویژگیهای انسان 8

تعظیم

نشانه های تعظیم 15

خدا

اذن خدا 14; اوامر خدا 4، 11; خالقیت خدا 1، 2، 17

خلقت

خلقت از گل خشک 6

روایت 16، 17، 18، 19

روح

اهمیت روح 9; کیفیت نفخ روح 16; لطافت روح 10; مراد از روح 18

سجده

احکام سجده 14; سجده بر غیرخدا 14; حقیقت سجده 15; سجده جایز 14

ملائکه

تکلیف ملائکه 11

 

پی نوشت ها :

1- توحید صدوق، ص 171، ح 3; نورالثقلین، ج 3، ص 11، ح 36.

2- توحید صدوق، ص 172، ح 6، ب 27; نورالثقلین، ج 3، ص 11، ح 35 و 39.

3- تفسیر عیاشی، ج 2، ص 241، ح 11; نورالثقلین، ج 3، ص 12، ح 40.

4- قرب الإسناد، ص 79، ح 257; نورالثقلین، ج 3، ص 12، ح 37.