تفسیر آیات قرآن کریم – سوره أحزاب – آیه 72 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا

همانا ما امانت (تکلیف) را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم و آنها از حمل آن خودداری کردند و از آن ترسیدند و انسان آن را حمل کرد، بی شک او بسیار ظالم و جهالت پیشه است.

 

1 - خداوند، تکالیف دین را، به عنوان امانت به آسمان ها و زمین و کوه ها سپرد و آنان از قبول آن، سر باز زدند.

 

إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها

لام در «لیعذّب...» در آیه بعد، برای تعلیل عرضه امانت است. ذکر منافق مشرک و مؤمن در آن آیه، به دنبال تعلیل «لیعذّب» قرینه است که مراد از «الأمانة» در این آیه، چیزی است که افراد درباره آن، به سه گروه تقسیم می شوند و آن، همانا تکالیف دینی است. گفتنی است که آیه پیش که درباره اطاعت از خدا و رسول است، نیز می تواند قرینه بر برداشت بالا، باشد; چه این که اطاعت از خدا و پیامبر(ص)، وقتی میسّر است که به تکالیف ارائه شده از سوی آنان عمل شود.

 

2 - امانت عرضه شده الهی بر آسمان ها، زمین و کوه ها و انسان ها، بس عظیم و سنگین است.

 

إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها و حملها الإنسـن

تعبیر «أبین أن یحملنها و أشفقن منها» و تعلیل قبول امانت از سوی انسان به «إنّه کان ظلوماً جهولاً» حکایت می کند که آن امانت، بس عظیم و سنگین است.

 

3 - عالم، آسمان های متعدد دارد.

 

السمـوت

 

4 - آسمان ها و زمین و کوه ها، از قبول امانت الهی، می ترسیدند.

 

إنّا عرضنا الأمانة علی السمـوت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها

 

5 - خودداری آسمان ها و زمین و کوه ها از قبول امانت الهی، همراه با شفقت و ترس بود.

 

إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها

 

6 - آسمان ها و زمین و کوه ها دارای نوعی شعورند.

 

إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها

خودداری از پذیرش امانت الهی، حکایت از نوعی شعور و ادراک می کند.

 

7 - انسان، امانت عرضه شده الهی را قبول کرد و از پذیرش آن خودداری نکرد.

 

إنّا عرضنا الأمانة ... و حملها الإنسـن

 

8 - انسان، موجودی ظلم پیشه و بس نادان است.

 

و حملها الإنسـن إنّه کان ظلومًا جهولاً

 

9 - ظلم و جهل آدمی، سبب شد که امانت الهی را بپذیرد.

 

الأمانة ... و حملها الإنسـن إنّه کان ظلومًا جهولاً

 

10 - انسان ها، دارای توانایی و استعدادی به مراتب فراتر از عظیم ترین موجودات طبیعی عالم اند.

 

إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و ... فأبین أن یحملنها و ... و حملها الإنسـن

ترس آسمان ها و... از پذیرش امانت الهی و قبول آن از سوی انسان حکایت از توانایی و استعداد برتر انسان ها از موجودات یاد شده می کند.

 

11 - انسان، موجودی مسؤولیت پذیر است.

 

عرضنا الأمانة علی السموت ... فأبین ... و حملها الإنسـن

 

12 - انسان ها، به رغم پذیرش امانت الهی، آگاهی همه جانبه از آن نداشتند.

 

و حملها الإنسـن إنّه کان ... جهولاً

 

13 - «و من کلام له (أمیرالمؤمنین) کان یوصی به أصحابه: ... ثمّ أداء الأمانة فقد خاب من لیس من أهلها انّها عرضت علی السماوات المبنیة و الأرضین المدحوّة و الجبال ذات الطول المنصوبة فلا أطول و لا أعرض و لا أعلی و لا أعظم منها و لو امتنع شیء بطول أو عرض أو قوّة أو عزّ لأمتنعن و لـکن أشفقن من العقوبة و غفلن ما جهل من هو أضعف منهنّ و هو الإنسان إنّه کان ظلوماً جهولاً;(1)

 

امیرالمؤمنین در ضمن سفارش هایی به اصحاب خود فرمود: ...(شما را سفارش می کنم) به ادای امانت! پس کسی که اهل ادای امانت نباشد، محروم می شود. این امانت بر آسمان های برافراشته و زمین های گسترده و کوه های بلند و ایستاده که از آنها طولانی تر و عریض تر و بلندتر نبود، عرضه شد. اگر موجودی به خاطر طول یا عرض یا قدرت یا عزت، می توانست امانت را نپذیرد و آسمان ها و زمین هم به همان علّت نمی پذیرفتند و لکن آنها، از عقوبت آن هراس نمودند و دانستند آنچه را که انسانِ جاهل، از آن غافل بود. همانا انسان بسیار ظالم و جاهل است».

 

14 - «و فی الحدیث: إنّ علیّاً(ع) إذا حضر وقت الصلاة یتململ و یتزلزل و یتلّون فقیل له: ما لک یا أمیرالمؤمنین؟ فیقول جاء وقت الصلاة وقت أمانة عرضها اللّه علی السماوات و الأرض فأبین أن یحملنها و أشفقن منها;(2)

 

روایت شده که علی(ع) هنگامی که وقت نماز می رسید، ناآرام و لرزان و رنگ به رنگ می شد. پس به آن حضرت گفته شد: چه شده شما را ای امیرالمؤمنین؟ فرمود: وقت نماز رسیده است! وقت امانتی که بر آسمان ها و زمین عرضه شد و آنها از حمل آن سربرتافتند و از آن هراسیدند».

آسمان

امانت عرضه شده به آسمان ها 14; امتناع آسمان ها از تکلیف 1; امتناع آسمان ها از قبول امانت 4، 5; اهمیت امانت عرضه شده بر آسمان 2; ترس آسمان ها 4، 5; تعدد آسمان ها 3; شعور آسمان ها 6; عرضه امانت به آسمان ها 1; عرضه تکلیف به آسمان ها 1

امانت

ادای امانت 13

انسان

استعداد انسان 10; انسان و امانت خدا 7; انسان و قبول امانت خدا 7، 9، 12; جهل انسان 8; جهل انسان به امانت خدا 12; ظلم انسان 8; عرضه امانت به انسان 7; قدرت انسان 10; مسؤولیت پذیری انسان 11

جهل

آثار جهل 9

روایت 13، 14

زمین

امانت عرضه شده به زمین 14; امتناع زمین از تکلیف 1; امتناع زمین از قبول امانت 4، 5; اهمیت امانت عرضه شده بر زمین 2; ترس زمین 4، 5; شعور زمین 6; عرضه امانت به زمین 1; عرضه تکلیف به زمین 1

ظلم

آثار ظلم 9

کوهها

امتناع کوهها از تکلیف 1; امتناع کوهها از قبول امانت 4، 5; اهمیت امانت عرضه شده به کوهها 2; ترس کوهها 4، 5; شعور کوهها 6; عرضه امانت به کوهها 1; عرضه تکلیف به کوهها 1

نماز

نقش نماز 14

پی نوشت ها :

1 - نهج البلاغه، خطبه 199; نورالثقلین، ج 4، ص 312، ح 263.

2 - عوالی اللئالی، ج 1، ص 324، ح 62; نورالثقلین، ج 4، ص 313، ح 265.