إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا
همانا ما امانت (تکلیف) را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم و آنها از حمل آن خودداری کردند و از آن ترسیدند و انسان آن را حمل کرد، بی شک او بسیار ظالم و جهالت پیشه است.
1 - خداوند، تکالیف دین را، به عنوان امانت به آسمان ها و زمین و کوه ها سپرد و آنان از قبول آن، سر باز زدند.
إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها
لام در «لیعذّب...» در آیه بعد، برای تعلیل عرضه امانت است. ذکر منافق مشرک و مؤمن در آن آیه، به دنبال تعلیل «لیعذّب» قرینه است که مراد از «الأمانة» در این آیه، چیزی است که افراد درباره آن، به سه گروه تقسیم می شوند و آن، همانا تکالیف دینی است. گفتنی است که آیه پیش که درباره اطاعت از خدا و رسول است، نیز می تواند قرینه بر برداشت بالا، باشد; چه این که اطاعت از خدا و پیامبر(ص)، وقتی میسّر است که به تکالیف ارائه شده از سوی آنان عمل شود.
2 - امانت عرضه شده الهی بر آسمان ها، زمین و کوه ها و انسان ها، بس عظیم و سنگین است.
إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها و حملها الإنسـن
تعبیر «أبین أن یحملنها و أشفقن منها» و تعلیل قبول امانت از سوی انسان به «إنّه کان ظلوماً جهولاً» حکایت می کند که آن امانت، بس عظیم و سنگین است.
3 - عالم، آسمان های متعدد دارد.
السمـوت
4 - آسمان ها و زمین و کوه ها، از قبول امانت الهی، می ترسیدند.
إنّا عرضنا الأمانة علی السمـوت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها
5 - خودداری آسمان ها و زمین و کوه ها از قبول امانت الهی، همراه با شفقت و ترس بود.
إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها
6 - آسمان ها و زمین و کوه ها دارای نوعی شعورند.
إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها
خودداری از پذیرش امانت الهی، حکایت از نوعی شعور و ادراک می کند.
7 - انسان، امانت عرضه شده الهی را قبول کرد و از پذیرش آن خودداری نکرد.
إنّا عرضنا الأمانة ... و حملها الإنسـن
8 - انسان، موجودی ظلم پیشه و بس نادان است.
و حملها الإنسـن إنّه کان ظلومًا جهولاً
9 - ظلم و جهل آدمی، سبب شد که امانت الهی را بپذیرد.
الأمانة ... و حملها الإنسـن إنّه کان ظلومًا جهولاً
10 - انسان ها، دارای توانایی و استعدادی به مراتب فراتر از عظیم ترین موجودات طبیعی عالم اند.
إنّا عرضنا الأمانة علی السموت و ... فأبین أن یحملنها و ... و حملها الإنسـن
ترس آسمان ها و... از پذیرش امانت الهی و قبول آن از سوی انسان حکایت از توانایی و استعداد برتر انسان ها از موجودات یاد شده می کند.
11 - انسان، موجودی مسؤولیت پذیر است.
عرضنا الأمانة علی السموت ... فأبین ... و حملها الإنسـن
12 - انسان ها، به رغم پذیرش امانت الهی، آگاهی همه جانبه از آن نداشتند.
و حملها الإنسـن إنّه کان ... جهولاً
13 - «و من کلام له (أمیرالمؤمنین) کان یوصی به أصحابه: ... ثمّ أداء الأمانة فقد خاب من لیس من أهلها انّها عرضت علی السماوات المبنیة و الأرضین المدحوّة و الجبال ذات الطول المنصوبة فلا أطول و لا أعرض و لا أعلی و لا أعظم منها و لو امتنع شیء بطول أو عرض أو قوّة أو عزّ لأمتنعن و لـکن أشفقن من العقوبة و غفلن ما جهل من هو أضعف منهنّ و هو الإنسان إنّه کان ظلوماً جهولاً;(1)
امیرالمؤمنین در ضمن سفارش هایی به اصحاب خود فرمود: ...(شما را سفارش می کنم) به ادای امانت! پس کسی که اهل ادای امانت نباشد، محروم می شود. این امانت بر آسمان های برافراشته و زمین های گسترده و کوه های بلند و ایستاده که از آنها طولانی تر و عریض تر و بلندتر نبود، عرضه شد. اگر موجودی به خاطر طول یا عرض یا قدرت یا عزت، می توانست امانت را نپذیرد و آسمان ها و زمین هم به همان علّت نمی پذیرفتند و لکن آنها، از عقوبت آن هراس نمودند و دانستند آنچه را که انسانِ جاهل، از آن غافل بود. همانا انسان بسیار ظالم و جاهل است».
14 - «و فی الحدیث: إنّ علیّاً(ع) إذا حضر وقت الصلاة یتململ و یتزلزل و یتلّون فقیل له: ما لک یا أمیرالمؤمنین؟ فیقول جاء وقت الصلاة وقت أمانة عرضها اللّه علی السماوات و الأرض فأبین أن یحملنها و أشفقن منها;(2)
روایت شده که علی(ع) هنگامی که وقت نماز می رسید، ناآرام و لرزان و رنگ به رنگ می شد. پس به آن حضرت گفته شد: چه شده شما را ای امیرالمؤمنین؟ فرمود: وقت نماز رسیده است! وقت امانتی که بر آسمان ها و زمین عرضه شد و آنها از حمل آن سربرتافتند و از آن هراسیدند».
آسمان
امانت عرضه شده به آسمان ها 14; امتناع آسمان ها از تکلیف 1; امتناع آسمان ها از قبول امانت 4، 5; اهمیت امانت عرضه شده بر آسمان 2; ترس آسمان ها 4، 5; تعدد آسمان ها 3; شعور آسمان ها 6; عرضه امانت به آسمان ها 1; عرضه تکلیف به آسمان ها 1
امانت
ادای امانت 13
انسان
استعداد انسان 10; انسان و امانت خدا 7; انسان و قبول امانت خدا 7، 9، 12; جهل انسان 8; جهل انسان به امانت خدا 12; ظلم انسان 8; عرضه امانت به انسان 7; قدرت انسان 10; مسؤولیت پذیری انسان 11
جهل
آثار جهل 9
روایت 13، 14
زمین
امانت عرضه شده به زمین 14; امتناع زمین از تکلیف 1; امتناع زمین از قبول امانت 4، 5; اهمیت امانت عرضه شده بر زمین 2; ترس زمین 4، 5; شعور زمین 6; عرضه امانت به زمین 1; عرضه تکلیف به زمین 1
ظلم
آثار ظلم 9
کوهها
امتناع کوهها از تکلیف 1; امتناع کوهها از قبول امانت 4، 5; اهمیت امانت عرضه شده به کوهها 2; ترس کوهها 4، 5; شعور کوهها 6; عرضه امانت به کوهها 1; عرضه تکلیف به کوهها 1
نماز
نقش نماز 14
پی نوشت ها :
1 - نهج البلاغه، خطبه 199; نورالثقلین، ج 4، ص 312، ح 263.
2 - عوالی اللئالی، ج 1، ص 324، ح 62; نورالثقلین، ج 4، ص 313، ح 265.