مصاحبه آیت ا... هاشمی رفسنجانی با حنین هیکل (نویسنده و منتقد برجسته مصری )

آیت الله هاشمی : همانطور که شما گفتید ما هم فکر می کنیم که مصر و ایران هر دو کشوری هستند که با سوابق شان و امکاناتشان نقش اساسی را در دنیای اسلام می توانند داشته باشند . و تعبیر خود من وقتیکه مصر دچار فاجعه کمپ دیوید شد این بود که دژ دنیای عرب و اسلام از دست مسلمانان و اعراب موقتا" بیرون رفت . و نقطه جدایی ما از همین جا بوده است . ما حساب می کردیم خیلی روی مصر بعنوان قویترین نقطه جهاد برای نجات فلسطین . و متأسفانه از همان نقطه قوه ای که فکر می کردیم ، بیشترین آسیب را دیدیم در این مرحله . تعبیر ماها آن موقع این بود که کمر مقاومت فلسطین همان موقع شکست . من فکر می کنم مهمترین مسئله ای که بین ما و مصر است این است که ما توقع داریم مصر پیشاپیش صفوف جهاد برای فلسطین باشد و امروز می بینیم متأسفانه پیشاپیش تلاشگران برای پاشیدن صف جهاد فلسطین است . البته مصر که می گویم ، دولت مصر است والا خود مصر نیست .... آن شأن دیگری دارد پیش ما . فکر می کنم شما دیگر مسئله دیگری لازم نیست پیگیری کنید . همین جا هر چه می خواهید فکر بکنید . فکر بکنید برای حل این مسئله . (اکثر من هذا نیست . این بود که در همین موضوع نه جای دیگر ) .

با این فکر شما من مخالف نیستم . نظر شخصی من هم در ایران همین است . من این رأیم را مکرر در رسانه های عمومی اعلام کردم . من هم فکر می کنم که ایران و مصر باید با هم حرف بزنند . البته در اینجا نظرات مخالف هم در ایران وجود دارد ، ولی من بهمان عقیده ام هستم و فکر می کنم باید ما با مصریها صحبت بکنیم ، شاید مؤفق بشویم مسیر را اصلاح بکنیم .

این یک تهمتی است که تقریبا" هر کس بخواهد با ایران مخالفت کند همین را می گوید و تا بحال هم هیچ موردی را نتوانستند اثبات بکنند و واقعا" موردی هم نخواهد توانست پیدا کرد . ما واقعا" احتیاجی نداریم برای اینکه افکارمان را بخواهیم مطرح  بکنیم ، متوسل به کارهای غیر انسانی و غیر منطقی بشویم . و شاید هیچ کشوری در دنیا الان نباشد به اندازه ایران از تروریسم آسیب دیده باشد . ما خودمان خیلی آسیب دیدیم . ما بهترین دوستانمان و همرزمان دوران زندانمان را در اثر تروریست هایی که از خارج ، نوعا" حمایت می شدند از دست دادیم در ایران . من خودم آثار گلوله روی سینه ام دارم . رهبر انقلاب ما با بمبی که منفجر کردند جلوی میز سخنرانی شان ، دستشان را و مقداری از بدنشان را آسیب دیده است . ما حتی در نماز جمعه مان ، در جمع مردممان ، بمبهای اهدایی کشورهای دیگر منفجر شده است . همینطور تروریست ها اعتراف هم کردند الان در آمریکا ، در پاریس ، در عراق و مدتی در مصر تحت حمایت هستند . (نه من نگفتم که اعتراف کردند که آنجا هستند ، اعتراف کردند به عملشان و الان هم دارند آنجا حمایت می شوند .) رادیو دارند در مصر همینها ، ولی در ایران شما هیچ این چیزها را نمی بینید . اگر بنا باشد گله های شخصی بین الاثنینی باشد ، ما از کمک های بی حسابی که مصریها کردند به عراق در دورانی که تجاوز کرده بود علیه ما ، پرونده وسیعی داریم ، ولی اصلا" بحث ما آنها نیست . مسئله فلسطین محور حرفمان است .

سئوال : در مورد فتوای اعدام رشدی : در این مورد من هم مثل شما نظر دارم که این فتوا است . البته در ایران هم کسانی هستند که می گویند این حکم بوده است ، ولی من که خیلی نزدیک بودم به امام خمینی و هم شاگرد ایشان بودم از قدیم و هم در زمان کار با ایشان خیلی نزدیک بودم ، نظرم غیر از اینست که این فتوی بوده . این فتوی مخصوص آقای خمینی ، امام خمینی نیست ، بلکه این فتوایی است که از صدها سال پیش در کتب فقهی اسلامی شما می توانید پیدا بکنید . عنوانش هم است در فقه ساب النبی . نه بحث ارتداد است و نه بحث سایر حدود . تحت عنوان ساب النبی ، بسیاری از فقها فتوا دادند که ساب النبی محکوم به قتل است . هم اهل سنت ، هم شیعه . این فتوای امام هم مربوط به این زمان نیست ، از پیش در کتابهایشان هست . اینکه تبدیل به چنین مسئله ای شده ، این خواست غربی ها بود . آنها دنبال فتنه ای می گشتند ، از اینجا آن فتنه را پیدا کردند . آنها دست بردار هم نخواهند بود به این زودی . البته به نفع شان نیست ، به ضررشان است ، چون مسلمانها کل دنیای اسلام ، عامه مسلمین بهر حال به عقایدشان پایبند هستند و کسی که از این عقاید دفاع بکند ، آنها علاقمند می شوند به آن . شاید می دانید که بعد هم کنفرانس اسلامی تأیید شد به اتفاق آرا .

چند سال از صدور این فتوا می گذرد و هیچ موردی را کسی نمی تواند پیدا بکند که دولت ایران اقدامی کرده باشد برای اجرای این فتوا . بسیاری از احکام هست که در فتوا آمده و در خارج از قدرت مسلمانها است ، اجرا هم نمی شود . بسیرای از افراد هستند در خارج ، مثلا" قاتلند و در اسلام هم معلوم است که قاتل محکوم به قصاص است ، اما در اختیار ما نیستند که اجرا بشود . بنابراین بود که ما بعد از آنکه آتش بس تحکیم شد ، صلح بکنیم و همکاری بکنیم با عراق . ما هم معتقد هستیم باید بهر حال گذشته را به تاریخ بسپاریم و برای آینده فکر بکنیم که ایران و عراق اگر با هم همکار باشند بسیاری از مشکلات منطقه حل خواهد شد .

به محض اینکه شروع کردیم برای تحکیم همکاری و صلح ، مسئله اشغال کویت پیش آمد که دوباره یک مسئله جدید درست کرد . البته در جنگ ، ما در جنگ خودمان ، ما دل خوشی از کویت نداشتیم ، کویت هم واقعا" شریک بود در جنگ علیه ما مثل خیلی از کشورهای دیگر ، اما هیچ صحیح نمی دانستیم که یک همسایه قویتر یک همسایه ضعیفش را اینجوری ببلعد . الان هم باز ما روی همان فکر هستیم . ما باید بالاخره با عراق به صلح و آشتی و همکاری برسیم . متأسفانه باز هم دولت عراق مانع ایجاد می کند با همین وضعی که فعلا" دارد . مثلا" بالاخره مسأله اسرا باید حل بشود ، ولی ما تعدادی اسیر داریم در عراق که سند داریم که اینها روزی در عراق اسیر بودند ، تعدادشان هم کم نیست . عراق جواب نمی دهد الان اینها کجا هستند . مثلا" صدایشان را از رادیو شنیدیم و ضبط کردیم یا فیلمشان از تلویزیون پخش شده یا عکسشان در روزنامه بوده ، مصاحبه شده با آنها در روزنامه یا صلیب سرخ اسمشان را داده بود از عراق . اینها باید معلوم بشود وضعشان .

سئوال در مورد : امنیت خلیج فارس ؟

من خیال می کنم جواب این سؤال جنابعالی کاملا" روشن باشد . بهر حاا امنیت خلیج فارس با کشورهای منطقه خلیج فارس است . باید خودشان ایجاد بکنند . و این بهترین راهش اینست که همکاریهای صمیمانه ای بین ماها باشد . اعتماد باشد . البته ما از بیانیه دمشق ، آن پیمان دمشق خیلی هم حساس نیستیم ، آنها هم مسئله خاصی برای ما بوجود نیاورد ، ولی نقشی نمی تواند داشته باشند در اینجا . حالا سوریه و مصر خودشان در منطقه خودشان صلح درست کند ، زحمت اینجا را خیلی لازم نیست بکشند . ریشه قضیه چیز دیگری است اینجا . یعنی کسانی ، قدرتهای بزرگ بخصوص آمریکا ، نفعشان در این است که اینجا درگیری باشد و نزاع باشد که آنها از این دریچه وارد بشوند ، اینجا بمانند برای منافع خاص خودشان . برای شما حتما" این شیوه ها شناخته شده است . چیزهایی واقعا" گنگی نیست . آنها هم از جنگ عراق با ایران از آن تجاوز 8 ساله و هم از جنگ عراق با کویت و هم از این اختلافاتی که درست می کنند همیشه پشت این مسائل خودشان هستند و سوء استفاده می کنند . من خیال می کنم برای همه برادران ما در کشورهای عربی این جمله معروف فرق تسد روشن است که سیاست قدیمی استعمار بوده در اینجا .

من فرق تسد را برای پیمان دمشق نگفتم ، آن بحث دیگری بود . من گفتم امنیت خلیج فارس را این سیاست فرق تسد مخدوش می کند . و پیمان دمشق نمی تواند با این سیاست مبارزه بکند . آنکه با این سیاست استعماری بتواند مبارزه بکند خواست ما کشورهای اطراف خلیج فارس است که ما هم همکاری بکنیم و اعتماد به هم داشته باشیم . عراق هم باید بین ما باشد .

( خیلی خوب ما اختلافی نداریم ) .

اصل مسأله فلسطین از قدیم جزو آرمان جهاد ما در ایران بوده و هنوز هم باقی است . و همیشه با کسانیکه برای فلسطین تلاش می کنند ما با آنها همراه بودیم و دوست بودیم و باز هم خواهیم بود . و می پذیریم که ممکن است سلیقه ها مختلف باشد در کیفیت عمل و این اختلافات هم قابل قبول است ، ولی همه هدف یکی باید باشد آن نجات فلسطین است . در مسأله این ..... که اخیرا" اتفاق افتاد ، تنها ما نبودیم که بی اطلاع بودیم ، همراهان خودشان در مذاکرات هم گفتند آنها هم غافلگیر شدند . من فکر می کنم تا آنجایی که به ما گفتند ، سوری ها هم که همراه با هم داشتند در آمریکا با هم صحبت می کردند ، گفتند که این برخلاف آنچه که ما با هم قرار داشتیم انجام شد . بنابراین آن یک حرکتی بود که به نظرم برای هیچ کس قابل قبول نبود ، این کاری که اینها کردند .حالا این اصل مسأله که چیز دیگری است . حالا شیوه کارشان را می گویم اصل مسأله که بدتر بود ، آن محتوی خیلی بد است .

قبلا" که با ما نگفته بودند . من در جلساتی که با آقای یاسرعرفات بهم رسیدیم در اندونزی و در سنگال ، مدتی هم با هم صحبت کردیم چیزهایی از ایشان می شنیدم غیر از این بود . فکر می کردم آن حرکتشان تاکتیک است ، اما اینکه چرا اینجور شدند ، احتمالا" ناشی از روحیه یأسی باشد که بر اینها حاکم شد در این سالهای اخیر . آن صفا و اعتماد لازم ظاهرا" حتی بین آنها که با هم می رفتند به مذاکره نبوده ، معلوم شد هر کسی راه خودش را می رود جداگانه .

حالا ، اولا" که همانطور که شما خودتان هم اشاره کردید ، مسأله مخصوص فلسطینها نیست . واقعا" آثار مسأله فلسطین ، کل دنیای اسلام را بخصوص کشورهای منطقه را هم شامل می شود . و کشورهای زیادی از سالها قبل دستشان در این مسأله بند است و همکاری دارند . اینها همه حق دارند در این مسأله . آرمان فلسطین برای اکثر کشروهای اسلامی مردم این کشورهای واقعا" مثل آرمانهای ملی داخلی شان عزیز است  و حساس است . و بخصوص مسأله قدس شریف و مسجد الاقصی که شما می دانید هیچ مسلمانی نمی تواند آنرا فراموش بکند .

حالا اخیرا" هم ما شنیدیم که دیوان عالی کشور اسرائیل عاصب ، مصوبه ای دارد که به کلی قدس را دیگر از دسترس مسلمانها دور می کند . و ثانیا" حالا اذهاب دعوا معلوم نیست همه قبول کرده باشند . اکثریت اذهاب دعوا دورند از این معامله . حتی آنهایی که الان دارند مبارزه می کنند و جدا" هم مجاهدند . میلیونها آواره فلسطینی چطور می توانند قانع بشوند به این فرض مبهم .... غزه که همین جمعیتی که فعلا" هم آنجا هست ، برایش زیادی است ، دارد خفه می شود از پری جمعیت . کی قبول می کند که دهها هزار شهید فلسطینی برای این شهید شدند ، خونشان برای این غزه اریحای تحت سلطه اسرائیل ریخته باشند . آنها اذهاب قضیه هستند .

من اصلا" اینرا قبول ندارم . دنیای اسلام بسیار نیرومند است . ما امکانات فراوانی داریم برای اینکه بتوانیم حتی بدون توسل به جنگ ، فلسطین را آزاد بکنیم . این تلاشهایی که شد در این مدت برای مذاکره با اسرائیل ، اگر تلاش می شد برای مذاکره با سران حکومت های اسلامی ، شاید نتایج بهتری می گرفتیم برای راه نجات . حتی اگر همین جور هم می ماند سالهای دیگر ، بهتر از این بود که اینجوری سران جهاد فلسطین بیایند این امضاء شان را بگذارند پای سند فروش کل فلسطین به قیمت ......

من قبول دارم که رسیدن به این هدف مشکل است که ما بتوانیم یک اراده سیاسی قوی از دولتهای بزرگ اسلامی بوجود بیاوریم . ولی ناممکن نیست ، ممکن است . تلاشی که شد برای آن مذاکرات شوم از کمپ دیوید تا امروز ، آن تلاش اگر متمرکز می شد روی ایجاد اتفاق نسبی نه کامل برای نجات فلسطین ، حتما" ثمربخش بود . من همین الان معتقدم اگر چند کشور ، ایران ، عربستان ، عراق ، مصر ، الجزایر با هم در یک خط مشی برای نجات فلسطین توافق بکند ، قدرت بسیار عظیمی را ایجاد می کند که هیچ کس نمی تواند با آن مقابله بکند . (و سوریه ) .

اذا کن لکم سوال لابد ان تاخدون جوابی لا بحث ان تکلم .

ما در این چند سال پیشرفتهای خیلی مهمی داشتیم برای اجرای احکام اسلامی در ایران و تنظیم امور حکومت بر اساس معارف اسلامی . و البته هنوز به پایان راه نرسیدیم ، در مسیریم ، ولی خیلی پیشرفت کردیم . در قانون گذاری ، در قضا ، در امور اقتصادی ، در مسائل اخلاقی و در روابط اجتماعی ، نمونه های بسیار فراوانی داریم برای توفیقمان . و امیدواریم که بتوانیم یک الگوی حکومت اسلامی متناسب با زمان را ارائه بدهیم در نهایت .

ما اتفاقا" در این مسأله قبل از انقلاب آماده بودیم برای اینکه بانک اسلامی داشته باشیم . و آیت الله صدر که در عراق شهید شد ، کتابی برای همین موضوع نوشته بود که آن کتاب ، استفاده کردیم ازش . ما اینجا قانون بانکداری را در مجلس گذراندیم بر اساس فتاوای علمای اسلام و شورای نگهبان در ایران که مسؤول انطباق قانونهای عادی با احکام اسلام است او را تأیید کرد و الان اجرا کردیم و بانکهای ما هیچ مشکلی ندارند .

در مورد ارتباط اقتصادی و بانکی ، باز خارج از دنیای اسلام هم ما احکام اسلامی داریم . هیچ مشکلی درست نمی کند ما می توانیم با آنها مثل خودشان معامله بکنیم . این مشکلی برای ما ایجاد نمی کند .

در بین ما ، اجتهاد که همیشه در شیعه باز بوده ، هیچ وقت هم باب اجتهاد مسدود نشده ، برخلاف بعضی از مذاهب اهل سنت که در یک مقطعی مسدود کرده بودند ، ما اجتهاد متکلف این مشکل است . هر جا مشکلی پیش بیاید ، مجتهد ، مشکل را با نظر مناسب قضیه حل می کند . به نظرم ما در هیچ موردی تا به حال گیر نکردیم در این مسأله . اگر موردی شما دارید می توانید مطرح کنید .

تعرفونن فی فقه شیعه و فقه اهل سنتها اصول مشخص و تمشی علیها مثلا" کل ما حکم به العقل حکم به شرع و بالعکس و هذا ..... فی فقهنا .

ما با این اصلی که داریم که عقل برای ما یکی از منابع تقنین است . چهار اصل دارد قرآن ، سنت و اجماع و عقل . البته در فقهای اهل سنت ، قیاس برایشان یک اصل مهمی است . با این منبع اجتهاد ، ما هر مشکلی که بخواهد پیش بیاید می توانیم حل بکنیم . یعنی چیزهای متطور را ما کاملا" می توانیم جواب بدهیم . هیچ جا گیر نمی کنیم .

ما تناقضی بین انقلابی بودن و در ضوابط حکومتی حرکت کردن نمی بینیم . ما انقلابی بودن را معنایش را این نمی دانیم که خارج از ضوابط معقول کشورداری و اداره جامعه حرف بزند . این از عقاید ما سرچشمه می گیرد که ما در انقلابی گری مان نباید افراطی باشیم و در اداره کشور هم نباید ارزشها را ندیده بگیریم . در تفکراتمان هم جزمی و مطلق گرا نیستیم و فکر می کنیم امور نسبی است و با مقدورات باید حرکت بکنیم .

شما حتما" با قرآن ، شما تعرفون القرآن ..... ان الرسول (ص) و .... ما انزلنا علیک القرآن لتشقی ، و انه کان معلوم عند بنی (ص) کان قد یاخذه المشاکل ..... یری ان بعض اهدافیه لا یمکنن یتحقق و یتلقی هذه التصلیح المن السماح و لعکل باخ النفسک علی ان ..... لایمن بهذه الحدیث اصفاو القرآن تسنی لنبی یعنی یعرف انه بعض المسائل مرهون ال الزمان و لیس کل شیء یمکن یحقق فی هذه الان و مسائل الکثیر من تعرفون تاریخ السلام . بعض احکام نزلت مثلا" فی سنته آخر عمر من الرسول و کان حکم الله فی .... و لکن معلوم الاسلام لیس حکم جاهد غیر قابل انطباق لا لامور .

شما الان اگر با جوانهای ما آشنا باشید و ببینید جوانها را هم خانمها و هم آقایان را که نسل جدید انقلابند ، می بینید که تفکراتشان و زندگی شان بکلی فرق کرده با دوران طاغوت . هم ارزشها و هم رفتارها تحت تأثیر انقلاب ، نسل جدیدی را ساخته است ، بوجود آمده نسل جدیدی را . البته ما هنوز افراد زیادی داریم که زیاد هم تحت تأثیر نیستند ولی اکثریت غیر از این هستند .

اینها را نوعا" حرفهای نادرستی است که می زنند . در ایران اکثرا" در حد متوسط آنها که امکانات هم دارند ، یک زندگی متوسطی که با عامه مردم قابل قیاس باشند دارند . فکر می کنم همان منطق اسلامی که ما داریم که قرآن به ما داده که حد وسط را مراعات بکنیم ، افراط و تفریط نکنیم ، اکثرا" مراعات می کنند این اصل را . و لا تجعل یدک المعزولة علی او نازک و لا تبشخواه کل البسط .... المعلوما" محصورا فی النهج فی الحیات .

جمهوریهای جدید الاستقلال جدا شده از شوروی یک مسأله مهمی برای دنیای اسلام است . فرصت تاریخی مهمی هم است . اینها جزئی از یک مجموعه بودند و در زندگی شان سخت وابسته اند به آن مجموعه . مثل یک استان از یک کشور بودند تقریبا" . و برنامه هم آن بوده که بیشتر اینها را به روسیه آن وابسته بکنند در گذشته . مشکل اینها الان این است که باید بتدریج این رشته های وابستگی را کم بکنند و بتوانند زندگی مستقل داشته باشند . و دنیای اسلام باید به اینها کمک بکند که بتوانند جایگزینی برای آن وابستگیها پیدا بکنند که بتواند جواب بدهد آن نیازها را . هم بازارشان آنجاست و هم منابع تولیدشان خیلی آنجاست . (نخیر هم بازار اینها ، بازار محصولاتشان در روسیه است و هم مواد اولیه شان خیلی .) و خیلی ها حتی از پول ملی شان . و بدتر از اینها راههاشان ، طرق ارتباطی شان به خارج . ما، دنیای اسلام باید خودش را آماده بکند که جواب این نیازهای اینها را بتدریج بدهد . ایران در بین دنیای اسلام از همه وضع بهتری دارد بخاطر شرایط جغرافیایی که دارد . (خبرنگار : ایران چه کمکی می تواند بکند یکی مثال بزنید )

ما می توانیم راههای اینها را به خارج از دنیای خودشان باز بکنیم از طریق ایران ، که این خیلی مهم است . که داریم می کنیم این کار را . هم از دریا ، هم از جاده ، هم از راه آهن ، هم از هوا و هم ارتباطات مخابراتی . دوم اینکه نیازهای مصرفی شان تأمین کنیم که خیلی کم دارند . که ایران خیلی می تواند بدهد و هم می تواند وسیله رساندن باشد . و هم می توانیم چیزهایی که آنها الان مجبورند ارزان بفروشند به روسیه ، ما به قیمت جهانی از آنها بخریم . مثلا" پنبه ، گوشت یا حتی گاز و نفت و اینها و خیلی چیزهای دیگر . آموزش هم خیلی نیاز دارند . اینها کارهای فنی اداره مملکت را بلد نیستند . مثلا" گمرک ، بانک و .....

نه ما آنرا از آنها نمی خواهیم ، چون ما دنبال این فکر نیستیم اصلا" که . ما عقیده داریم که در این مسابقه ما نمی توانیم برنده بشویم . بهتر این است که اصلا" این مسابقه را از اصل حذف بکنند . (خبرنگار  : شیمیایی هم همینطور ، موشکی که ما داریم ؟) صنعتش را داریم . در ایران تکنولوژی موشکی ، نسبتا" نیرومند است .

الان خیلی مسأله داریم ، یک فهرست طولانی دارد . این مسأله نظم نوین جهانی و دنیای قطبی . بهر حال آمریکا دنبال دنیای یک قطبی است . و این مسأله مهم همه دنیا است که نباید بگذارند این اتفاق بیافتد . البته همین چند سال نشان داده است که آمریکا نمی تواند چنین کاری بکند . مسأله بعدی ما ، مسأله خود خلیج فارس است که ما فکر می کنیم اینجا باید خیلی شرایط صمیمی و دوستانه ای باشد بین ما و آنها و همه . و روی این مسأله خیلی تلاش می کنیم که این اعتماد باقی بماند ، بیشتر بشود . حالا هنوز در حد مطلوبی نیست . این ، گاهی نا مهربانی هایی می بینیم از همسایه هامان ، آنها را سعی می کنیم ندیده بگیریم . تعبیر ما با اینها ، اینهاست که اسد علیه و فی .....

آنهایی که در جبهه هایی اصلی خیلی حاضر نمی شوند ، ولی وقتیکه به ما می رسند خیلی تشرشان بالا است . مسأله فلسطین مسأله آنها است ، ولی تبدیلش می کنند به مسأله ایران . ایران جایگزین است .

این واقعیتی که اتفاق افتاد اینست که ایران خطر اصلی می توانست برای اسرائیل باشد و اسرائیل سعی کرده که به کشورهای همسایه ما یا دورتر از ما القا بکند که ایران برای آنها خطر است تا خطر واقعی را از خودش دور بکند که این را باید جزو مسائل مهم است ، باید این را اصلاح بکنیم . این طرز فکری که بوق های استعماری ، امپریالیستی تبلیغات انحصاری چنین کرده ، این را باید اصلاح بکنیم . ایران دوست واقعی همه این کشورها است . البته مسائل دیگر هم خیلی داریم . ما الان از بوسنی گرفته تا افغانستان و آذربایجان و سومالی و کشمیر همه اینها مسائل ما هم هست که هم مقداری از وقت مان را هم امکاناتمان را به خودش جذب می کند . مشکلات مردم عراق و لبنان و اینها هم واقعا" می دهد ما را .

خیلی جواب روشنی برای این سؤال شما ندارم . من معمولا" کتابها به دستم می رسد . کتابهایی که یا مقالاتی جدیدی که به ما مربوط می شود ، دستم می رسد ، یک مروری می کنم . ساعتی از وقتم را صرف مطالعات اینجوری می کنم ، چون اهل کارهای علمی بودیم در گذشته پیش از گرفتاریهای سیاسی . یک چیز مشخصی را الان نمی توانم اسم ببرم .

ما قبلا" جزو آرزوهایمان بودیم که بیاییم قاهره و الازهر را ببینیم و مردم مصر را ببینیم . فکر نمی کردیم اینجوری می شود . و الان هم جزو آرزوهایمان مانده است هنوز این . امیدوارم که بتوانیم حل کنیم مسائل مان را و بتوانیم آن روز را ببینیم در آینده .

و الی القاء انشاء الله .