تفسیر آیات قرآن کریم- سوره النجم – آیه 32 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

الَّذینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ وَاسعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بکُمْ إِذْ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَإِذْ أَنتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ فَلَا تُزَکُّوا أَنفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بمَنِ اتَّقَی

همآنان که از گناهان بزرگ و گناهان بسیار قبیح اجتناب می کنند ـ جز گناهان اتّفاقی ـ بی شک پروردگارت [نسبت به آنان] آمرزشش گسترده است; او به شما داناتر بود آن گاه که شما را از زمین پدید آورد و آن گاه که شما در شکم مادرانتان جنین بودید، پس خودتان را بی عیب نشمارید، او به تقواپیشگان داناتر است.

 

1 - پرهیز پیوسته و مستمر از زشتی ها و گناهان کبیره، از ویژگی های بارز نیک کرداران

 

و یجزی الذین أحسنوا ... الذین یجتنبون کبـئر الإثم و الفوحش

استمرار، از فعل مضارع «یجتنبون» استفاده می شود.

 

2 - نیک کرداری به همراه اجتناب از گناهان کبیره، شرط برخورداری از پاداش الهی

 

و یجزی الذین أحسنوا بالحسنی . الذین یجتنبون کبـئر الإثم و الفوحش

ذکر «الذین یجتنبون...» ـ به دنبال «الذین أحسنوا» ـ می تواند بیانگر شرط دوم برای بهره مندی انسان، از پاداش الهی باشد.

 

3 - گناهان کبیره، دارای مراتب متفاوت *

 

یجتنبون کبـئر الإثم و الفوحش

برداشت یاد شده بدین احتمال است که ذکر «الفواحش» ـ به دنبال «کبائر الإثم» ـ از قبیل ذکر خاص بعد از عام باشد. بنابراین «فواحش» عبارت است از گناهان کبیره ای که قبحی فزون تر دارند.

 

4 - تأثیر ویرانگر و مخرب گناهان کبیره، در فرجام و سرنوشت انسان

 

و یجزی الذین أحسنوا بالحسنی . الذین یجتنبون کبـئر الإثم و الفوحش

 

5 - لغزش های کوچک پرهیزکنندگان از گناهان کبیره، مورد بخشش خداوند

 

الذین یجتنبون ... إلاّ اللّمم إنّ ربّک وسع المغفرة

«لمم» در معانی گناه صغیره و گناهی که انسان هر از گاهی مرتکب آن شود، اطلاق می گردد. برداشت بالا بر پایه معنای اول است.

 

6 - گناهان اتفاقی در زندگی اجتناب کنندگان از کبائر، مورد عفو و اغماض الهی

 

الذین یجتنبون کبـئر الإثم ... إلاّ اللّمم

برداشت یاد شده بدان احتمال است که مراد از «اللّمم» در آیه شریفه، گناهانی باشد که انسان به طور اتفاقی مرتکب آن می شود.

 

7 - انسان ها، حتی محسنان، در معرض ارتکاب لغزش ها و خطاهایند.

 

و یجزی الذین أحسنوا ... الذین یجتنبون کبـئر الإثم و الفوحش إلاّ اللّمم

 

8 - پروردگار، دارای مغفرت گسترده و عفو بی کران

 

إنّ ربّک وسع المغفرة

 

9 - بخشش گناهان کوچک و یا گناهانی که انسان هر از گاهی مرتکب آن می شود، نمود از تفضل و گستردگی عفو الهی است.

 

الذین یجتنبون ... الاّ اللّمم إنّ ربّک وسع المغفرة

با توجه به معانی واژه «اللّمم» و ارتباط عبارت «إنّ ربّک واسع المغفرة» با آن، برداشت بالا استفاده می شود.

 

10 - آگاهی کامل و قدرت نامحدود خداوند، آمیخته با خطاپوشی و مغفرت گسترده او

 

إنّ ربّک هو أعلم بمن ضلّ ... و للّه ما فی السمـوت و ما فی الأرض ... إنّ ربّک وسع المغفرة

از ارتباط آیات شریفه، می توان استفاده کرد که خداوند در عین آگاهی کامل به عملکرد انسان ها و قدرت نامحدود او بر مجازات آنان، از کاستی های ایشان درمی گذرد.

 

11 - احسان و علمکرد نیک آدمی، کفّاره خطاهای کوچک او *

 

و یجزی الذین أحسنوا ... الذین یجتنبون ... إلاّ اللّمم

برداشت یاد شده بدین احتمال است که بخشودگی لغزش ها و خطاهای کوچک محسنان، در اثر عملکرد نیک آنان صورت گرفته باشد.

 

12 - خطاپوشی از لغزش های کوچک خطاکاران، رهنمود الهی به پیامبر(ص) و مبلغان دینی

 

الذین یجتنبون ... إلاّ اللّمم إنّ ربّک وسع المغفرة

واژه «إنّ ربّک» می تواند تعریض به این باشد که پیامبر(ص) و رهبران الهی نیز باید این شیوه را برگزینند.

 

13 - انسان، در طول حیات خویش، تحت احاطه علم گسترده الهی است.

 

هو أعلم بکم إذ أنشأکم من الأرض و إذ أنتم أجنّة فی بطون أُمّهـتکم

 

14 - ضعف و فتور طبیعی انسان، عامل مغفرت بی کران الهی نسبت به وی

 

إنّ ربّک وسع المغفرة هو أعلم بکم

 

15 - خاک و عناصر آن، ماده اصلی پیدایش انسان به اراده الهی

 

إذ أنشأکم من الأرض

 

16 - مخفی ترین دوره رشد و پیدایش انسان (دوره جنین)، آشکار و نمایان در پیشگاه خداوند

 

هو أعلم بکم ... و إذ أنتم أجنّة فی بطون أُمّهـتکم

 

17 - تأثیرات ناخواسته دوره جنینی در شخصیت انسان، عامل خطاپوشی و مغفرت الهی، نسبت به وی *

 

إنّ ربّک وسع المغفرة هو أعلم بکم ... و إذ أنتم أجنّة فی بطون أُمّهـتکم

عبارت «إذ أنتم أجنّة...» می تواند توضیح و تعلیل برای «إنّ ربّک واسع المغفرة» باشد. بدین معنا که انسان در دوره جنین، خواه ناخواه تأثیراتی می پذیرد و آثار آن بر خداوند نمایان و آشکار است. ازاین رو خداوند با عفو و اغماض با او برخورد می کند.

 

18 - لزوم اجتناب از دعوی بی گناهی و پاکی، در برابر خداوند آگاه به آشکار و نهان انسان ها

 

هو أعلم بکم ... فلاتزکّوا أنفسکم

 

19 - خودستایی، زاییده غفلت انسان از علم احاطه دار خداوند

 

هو أعلم بکم ... فلاتزکّوا أنفسکم

تفریع «فلاتزکّوا أنفسکم» بر «هو أعلم...»، نشانگر آن است که تزکیه نفس و ستایش های دروغین انسان از خویش، نتیجه غفلت او از علم نامحدود خداوندی است.

 

20 - ستایش از خویشتن و دعوی پاکی، با وجود زمینه های طبیعی آلودگی به گناه، امری ناروا و ناشایست *

 

هو أعلم بکم ... و إذ أنتم أجنّة فی بطون أُمّهـتکم فلاتزکّوا أنفسکم

ذکر «أنشأکم من الأرض» و «أنتم أجنّة» احتمالاً برای آن است که انسان خاکی ـ که دوران جنینی را گذرانده و از عوامل مختلف تأثیر پذیرفته است ـ چگونه می تواند ادعای پاکی و خطاناپذیری، داشته باشد.

 

21 - خداوند، آگاه به تقواپیشگان راستین

 

فلاتزکّوا أنفسکم هو أعلم بمن اتّقی

 

22 - مبادرت به نیکی و پرهیز از گناه و زشتی، تجلی تقواپیشگی است.

 

و یجزی الذین أحسنوا بالحسنی . الذین یجتنبون کبـئر الإثم و الفوحش ... هو أعلم بمن اتّقی

ارتباط آیات شریفه، نشانگر آن است که مراد از «من اتّقی» همان «الذین أحسنوا و...» می باشد.

 

23 - «دخل عمروبن عبید علی أبی عبداللّه(ع) ...قال اُحبّ أن أعرف الکبائر من کتاب اللّه عزّوجلّ فقال: نعم، أکبر الکبائر الإشراک باللّه ... و بعده الإیاس من روح اللّه... ثمّ الأمن مکر اللّه ... و منها عقوق الوالدین... و قتل النفس... و قذف المحصنة... و أکل مال الیتیم... و الفرار من الزحف... و أکل الربا... و السحر... و الزنا... و الیمین الغموس الفاجرة... و الغلول... و ترک الصلاة متعمداً و نقض العهد و قطیعة الرحم...;(1)

 

عمروبن عبید (از علمای عامه) وارد بر امام صادق(ع) شد و گفت: دوست دارم گناهان کبیره را از قرآن بشناسم. امام فرمود: آری، بزرگ ترین گناه کبیره شرک به خداوند است، ...سپس ناامیدی از رحمت خدا... سپس ایمن بودن از مکر خدا... و از جمله کبائر آزار پدر و مادر...، کشتن نفس محترمه...، نسبت ناروا به زنان پاکدامن...، خوردن مال یتیم به ناحق...، فرار از میدان جنگ...، رباخواری...، سحر...، زنا...، قسم دروغ ظالمانه...، خیانت در مال (1)...، جلوگیری از زکات واجب...، شهادت دروغ و یا کتمان شهادت حق...، خوردن خمر (مشروب مست کننده)، ترک نماز از روی عمد...، پیمان شکنی و قطع رحم... است».

(1) بعضی غلول را به معنای خیانت در غنائم و اموال عمومی گرفته اند.

 

24 - «اسحاق بن عمار قال: قال أبو عبداللّه(ع) ... و سألته عن قول اللّه عزّوجلّ «الذین یجتنبون کبائر الإثم و الفواحش إلاّ اللّمم» قال: الفواحش الزنی و السرقة «و اللّمم» الرجل یلّم بالذنب فیستغفر اللّه منه;(2)

 

اسحاق بن عمار گوید: از امام صادق(ع) از این سخن خداوند عزّوجلّ «الذین یجتنبون کبائر الإثم و الفواحش إلاّاللّمم» سؤال نمودم؟ حضرت فرمود: «فواحش» زنا و سرقت است و «لَمَمْ» گناهی است که شخص پس از اقدام به آن استغفار نماید [و از خدا عفو و آمرزش بطلبد]».

 

25 - «دخل عمروبن عبید علی الصادق(ع)... و قال: اُحبّ أن أعرف الکبائر من کتاب اللّه فقال... و اللواط «و الذین یجتنبون کبائر الإثم و الفواحش...»;(3)

 

عمروبن عبید بر امام صادق(ع) وارد شد... و گفت: دوست دارم گناهان کبیره را از قرآن بشناسم... امام [ضمن بیان گناهان کبیره ]فرمود: «لواط» هم یکی از آنها است و آیه «الذین یجتنبون کبائر الإثم و الفواحش...» را تلاوت نمود...».

 

26 - «عن الحسن قال: قال رسول اللّه(ص) أتدرون ما اللّمم؟ قالوا: اللّه و رسوله أعلم قال هو الذی یلم بالخطرة من الزنا ثمّ لایعود، و یلم بالخطرة من شرب الخمر لایعود و یلم بالسرقة ثمّ لایعود;(4)

 

حسن [بصری] گوید: رسول خدا(ص) فرمود: آیا می دانید «لَمَم» چیست؟ گفتند: خدا و رسولش آگاه ترند، حضرت فرمود: «لمم» آن است که شخص به خطر زنا احیاناً آلوده می شود. سپس از این گناه توبه می کند و برنمی گردد و یا به گناه شرب خمر و یا سرقت گرفتار می شود و با توبه هرگز به آن برنمی گردد».

احسان

آثار احسان 2، 11; زمینه احسان 22

ادعا

اجتناب از ادعا ی بی گناهی 18

انسان

آثار عجز انسان 14; انسان از خاک 15; عنصر خلقت انسان 15

پاداش

شرایط پاداش 2

تقوا

آثار تقوا 22

جنین

مراحل رشد جنین 16; نقش رشد جنین 17

خاک

نقش خاک 15

خدا

آثار اراده خدا 15; آثار علم غیب خدا 18; پاداشهای خدا 2; توصیه های خدا 12; زمینه آمرزشهای خدا 14، 17; علم خدا به متقین 21; علم غیب خدا 16; نشانه های وسعت آمرزشهای خدا 9; وسعت آمرزشهای خدا 8، 10; وسعت علم خدا 13; ویژگیهای علم خدا 10; ویژگیهای قدرت خدا 10

خودستایی

اجتناب از خودستایی 18; منشأ خودستایی 19; ناپسندی خودستایی 20

روایت 23، 24، 25، 26

زشتی

اجتناب از زشتی ها 1، 22

سرنوشت

عوامل مؤثر در سرنوشت 4

شخصیت

عوامل شکل گیری شخصیت 17

عفو

توصیه به عفو 12

عمل

آثار عمل پسندیده 11; عمل ناپسند 20

غفلت

آثار غفلت 19; غفلت از علم خدا 19

فواحش

مراد از فواحش 24

گناه

آثار اجتناب از گناهان کبیره 2، 5، 6; آثار گناهان کبیره 4; آمرزش گناهان صغیره 9; اجتناب از گناهان کبیره 1; اجتناب از گناه 22; استغفار از گناه24; اصرار بر گناه 26; ترک گناه 26; زمینه گناه 20; شرایط آمرزش گناه 6; شرایط آمرزش گناهان کبیره 5; عوامل تکفیر گناه 11; گناهان کبیره 23، 25; مراتب گناهان کبیره 3

مبلغان

توصیه به مبلغان 12

محسنان

خطای محسنان 7; لغزش محسنان 7; ویژگیهای محسنان 1

محمد(ص)

توصیه به محمد(ص) 12

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 2، ص 285، ح 24; نورالثقلین، ج 5، ص 160، ح 5.

2. کافی، ج 2، ص 422، ح 3; نورالثقلین، ج 5، ص 161، ح 64 و 67.

3. مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 251; بحارالأنوار، ج 47، ص 217، ح 4.

4. الدرّالمنثور، ج 7، ص 656.