تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نمل – آیه 60 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنزَلَ لَکُم مِّنَ السَّمَاء مَاء فَأَنبَتْنَا بهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَّا کَانَ لَکُمْ أَن تُنبتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدلُونَ

آیا کیست آن که آسمان ها و زمین را آفرید و برای شما از آسمان آبی نازل کرد که به وسیله آن بوستان هایی خرّم رویاندیم؟ در توان شما نیست که درختان آنها را برویانید، آیا با خدا معبودی دیگر هست؟ [نه] بلکه آنان مردمی دچار انحراف اند.

 

1 - خدا، آفریدگار یگانه آسمان ها و زمین

 

أمّن خلق السمـوت و الأرض

 

2 - وجود آسمان های متعدد در جهان آفرینش

 

خلق السمـوت

 

3 - نزول باران از سمت آسمان و رویش بوستان های پرطراوت در پرتو آن، جلوه تدبیر خدای یگانه

 

و أنزل لکم من السماء ماء فأنبتنا به حدائق ذات بهجة

 

4 - ارتباط و هماهنگی مظاهر و پدیده های هستی، نشان دهنده یگانگی مدبر آن

 

خلق السمـوت و الأرض و أنزل لکم من السماء... ذات بهجة

ذکر آفرینش آسمان ها و زمین و اشاره به ارتباط، هماهنگی و پیوستگی عناصر آن (بدین صورت که باران از آسمان ببارد، گیاهان از زمین بروید، طراوت و زیبایی از آن پدید آید و انسان با دیدن آن شادمان گردد) نشانه ای از یگانگی خالق و مدبر آن است.

 

5 - زیبایی، طراوت و نشاط آفرینی گیاهان برای انسان، امری مهم و براساس تقدیر و برنامه الهی

 

فأنبتنا به حدائق ذات بهجة

تذکر خداوند به بهجت آفرینی بوستان ها برای آدمیان، نشانگر اهمیت آن و تدبیر و تقدیر الهی است.

 

6 - اهمیت ویژه باران و رویش گیاهان در مجموعه نعمت های بی کران الهی برای انسان

 

و أنزل لکم من السماء ماء فأنبتنا به حدائق

اختصاص به ذکر یافتن نزول باران و رویش گیاهان از میان سایر نعمت ها، دلالت بر اهمیت ویژه آنها برای آدمیان دارد.

 

7 - نقش وسایط در تحقق اراده الهی

 

فأنبتنا به حدائق

با این که فعل «إنبات» به خداوند نسبت داده شده است، به نقش عوامل نیز اشاره شده و با تعبیر «به» وساطت باران را در رویش گیاهان هم مطرح گردیده است.

 

8 - فرایند رویش درختان در دامان طبیعت، خارج از قلمرو توان بشر

 

ما کان لکم أن تنبتوا شجرها

 

9 - انسان، تنها فراهم آورنده زمینه ها است، نه تدبیرگر نظام درونی دانه ها برای تبدیل شدن به درخت

 

ما کان لکم أن تنبتوا شجرها

رویاندن شجر، به معنای کاشتن آن در متن طبیعت و سپردن آن به عوامل طبیعی رشددهنده نیست; زیرا این کار از بشر نیز برمی آید; بلکه مراد سامان دادن به نظام و استعداد درونی هسته ای است که در درون طبیعت، تبدیل به درختی با خواص ویژه می شود. این کار خارج از توان بشر است.

 

10 - توبیخ مشرکان از سوی خداوند به خاطر شریک گرفتن غیر، برای او

 

أءلـه مع اللّه

استفهام در جمله یاد شده، دربردارنده توبیخ و سرزنش است.

 

11 - نظام هستی، شاهدی گویا بر یگانگی خداوند و پوچی و بطلان شرک

 

أمّن خلق السمـوت... أءلـه مع اللّه

در آیه مورد بحث، خداوند نخست، نمودهای قدرت بی چون خود را در نظام طبیعت به رخ انسان کشیده و مظاهر هماهنگ آن را به وی نمایانده است و پس از آن، وی را مورد خطاب قرار داده که: آیا به جز او، خدای دیگری نیز وجود دارد که شریک و همتای او قرار گیرد؟ پاسخ این است که: هرگز!

 

12 - مطالعه در مظاهر طبیعت و نظام تکوین، از راه های دستیابی به جهان بینی صحیح

 

أمّن خلق السمـوت و الأرض ..أءلـه مع اللّه

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند برای رهنمون ساختن انسان به سوی توحید، زمینه های تکوینی و آیات آفاقی خود را به او یادآوری کرده است.

 

13 - توبیخ مشرکان مکه از سوی خداوند، به خاطر انحراف آنان از حق و نادیده گرفتن دلایل روشن توحید

 

أمّن خلق السمـوت ... أءلـه مع اللّه بل هم قوم یعدلون

برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که مخاطبان نخستین آیه، مشرکان مکه بوده اند. گفتنی است که واژه «عدول» (مصدر «یعدلون») به معنای میل و انحراف است; یعنی، «بل هم قوم عادتهم العدول عن طریق الحق و الإنحراف عنها».

آسمان

تعدد آسمان ها 2; خالق آسمان ها 1

آفرینش

اهمیت مطالعه آفرینش 12; هماهنگی آفرینش 4

آیات خدا

آیات آفاقی 11

انسان

عجز انسان 8; محدوده قدرت انسان 8; نقش انسان 9

باران

اهمیت باران 6; فواید باران 3; منشأ بارش باران 3

برهان نظم 4

توحید

توحید افعالی 1; توحید در خالقیت 1; دلایل توحید 11; دلایل توحید ربوبی 4; نشانه های توحید ربوبی 3

جهان بینی

جهان بینی توحیدی 1

خدا

سرزنشهای خدا 10، 13; مجاری اراده خدا 7; مقدرات خدا 5; نشانه های تدبیر خدا 3

درختان

زمینه رویش درختان 9; منشأ رویش درختان 8

زمین

خالق زمین 1

زیبایی

منشأ زیبایی 5

سرور

منشأ سرور 5

شرک

دلایل بطلان شرک 11

عقیده

روش تصحیح عقیده 12

عوامل طبیعی

نقش عوامل طبیعی 4، 7

گیاهان

اهمیت رویش گیاهان 6; فواید گیاهان 5; منشأ رویش گیاهان3

مشرکان

حق ناپذیری مشرکان صدر اسلام 13; سرزنش مشرکان 10

مشرکان مکه

سرزنش مشرکان مکه 13

نعمت

مهمترین نعمت 6